آب در مسیر سختی؛ ۱۴ سد مهم کشور در وضع بحرانی

به گزارش می‌متالز، مدت‌هاست که کارشناسان درباره کاهش منابع آبی و تغییرات اقلیمی هشدار می‌دهند، اما در سال ۱۴۰۳ شرایط پیچیده‌تر از همیشه شد؛ به گونه‌ای که میانگین بارندگی کشور ۵۰ درصد کمتر از میانگین آن در بلندمدت است و این یعنی منابع آبی که پیش‌تر هم کفاف نیاز‌ها را نمی‌داد، فشار بیشتری را تحمل خواهد کرد.

بیست‌وپنجم اسفند ماه ۱۴۰۳، مسعود پزشکیان در جلسه شورای برنامه‌ریزی و توسعه استان تهران درباره ناترازی آب در سال ۱۴۰۴ هشدار داد و گفت: «در تهران برای سال آینده با ناترازی آب مواجه هستیم و این مساله از الان باید مدیریت و برای آن فکر شود. با وضعی که در استفاده از منابع در تهران پیش می‌رویم، دیگر امکان ادامه زندگی وجود ندارد.»

محمد جوانبخت، معاون وزیر نیرو در امور آب و آبفا، هم با اشاره به کاهش محسوس بارندگی‌ها، اعلام کرده که این وضعیت موجب خشکسالی بسیار شدید شده و تأمین آب شرب و کشاورزی را در استان‌هایی مانند تهران، خوزستان و اصفهان با مشکل روبه‌رو کرده است. متوسط کاهش بارندگی‌ها تا نیمه اسفند ماه بیش از ۵۰ درصد بود، اما با بارندگی‌های چند روز آخر اسفند ماه، این رقم به ۴۰ درصد رسیده است. البته پیش‌بینی‌ها از تداوم کم‌بارشی در ماه‌های آینده خبر می‌دهند، این شرایط نیازمند مدیریت منابع موجود و اجرای سیاست‌های مؤثر برای مقابله با بحران است.

نگاهی به وضعیت سد‌های کشور

بر اساس جدیدترین گزارش‌های دفتر اطلاعات و داده‌های آب کشور، میزان ورودی آب به مخازن سد‌های کشور ۲۸ درصد کاهش یافته است. به عبارت دیگر، ورودی آب به سد‌ها در سال ۱۴۰۲ برابر با ۱۳.۲۶ میلیارد مترمکعب بود، در حالی که این رقم در سال ۱۴۰۳ به ۹.۵۸ میلیارد مترمکعب رسید. این در حالی است که میزان خروجی آب از سد‌ها در هر دو سال مورد مقایسه، تقریباً مشابه بوده است.

حجم آب موجود در مخازن سد‌های کشور تا ۲۱ اسفند ۱۴۰۳ با ۵ درصد کاهش نسبت به سال ۱۴۰۲، به ۴۴ درصد رسید. این آمار نشان می‌دهد که برخی سد‌های مهم در ۱۰ استان کشور، شامل تهران، البرز، اصفهان، خراسان رضوی، حوضه قمرود، هرمزگان، زنجان، کرمان، فارس و مرکزی، کمتر از ۱۵ درصد پرشدگی دارند.

نگاهی به وضعیت سد‌های تامین‌کننده آب شرب تهران

سد‌های تامین‌کننده آب شرب تهران نیز در وضعیت نامناسبی قرار دارند. به طوری که سد امیرکبیر تنها ۶ درصد و سد لار ۱ درصد پرشدگی دارند. همچنین، سد‌های لتیان و ماملو هر کدام ۱۱ درصد پرشدگی دارند. در سایر استان‌ها نیز سد زاینده‌رود اصفهان ۱۱ درصد، سد دوستی خراسان رضوی ۱۰ درصد، سد طرق خراسان رضوی ۱۲ درصد، سد پانزده خرداد حوضه قمرود ۱۱ درصد، سد استقلال هرمزگان ۸ درصد، سد شمیل و نیان هرمزگان ۳ درصد، سد تهم زنجان ۱۳ درصد، سد تنگوئیه سیرجان کرمان ۸ درصد، سد رودبال داراب ۳ درصد و سد ساوه مرکزی ۹ درصد پرشدگی دارند.

چالش‌ها کدامند؟

اگرچه خشکسالی یکی از علل، ناترازی آب است، اما هدررفت بالای آب در شبکه‌های توزیع شهری و صنعتی عامل اثرگذاری در پیش آمدن این وضعیت است. بخش قابل‌توجهی از منابع آبی، پیش از رسیدن به مصرف‌کننده نهایی، در لوله‌های فرسوده، سیستم‌های انتقال ناکارآمد و مدیریت نادرست توزیع از بین می‌رود. این موضوع نه‌تنها در شهر‌های بزرگ، بلکه در مناطق روستایی نیز مشکل‌آفرین شده است، جایی که بخش زیادی از آب به دلیل عدم سرمایه‌گذاری کافی در زیرساخت‌ها هدر می‌رود.

بازسازی شبکه‌های فرسوده، بهینه‌سازی مصرف و اعمال مدیریت هوشمندانه بر توزیع آب، اقداماتی است که از اتلاف گسترده آب جلوگیری می‌کند؛ باید وزارت نیرو بر جلوگیری از هدررفت آب، تلاش کند. به گفته مقامات شرکت مهندسی آب و فاضلاب کشور، ۳۲ درصد آب تولیدشده در شبکه هدر می‌رود. یا گفته می‌شود هدررفت فیزیکی (مثلاً نشت از لوله‌ها) ۱۵ درصد، و هدررفت ظاهری (آبی که وارد شبکه می‌شود، اما به علل مختلف از جمله استفاده غیرمجاز و ... درآمدی نصیب تولیدکننده آب نمی‌کند) ۱۵.۵ درصد است که اصلی‌ترین صورت‌های هدررفت هستند.

کاهش زیست‌پذیری سرزمین ایران

آنچه مشخص است اینکه ظرفیت زیست‌پذیری سرزمین ایران به‌واسطه تشدید مسائل محیط‌زیستی کم شده، و مسأله آب (در ابعاد مختلف) یکی از مهم‌ترین‌هاست. به باور کارشناسان، اغلب شهر‌های کشور در سطوح مختلف تنش آبی قرار دارند، و وضعیت سد‌های شهر تهران در وضعیت هشدارآمیزی است.

بر اساس آمار‌های اعلام شده، سال ۱۴۰۲ به اندازه ۹ میلیارد مترمکعب آب شرب در کشور تولید شده. طبق برنامه هفتم این عدد باید به ۹.۲ میلیارد مترمکعب برسد. همچنین ۱۵ درصد هدررفت فیزیکی آب شرب در کشور معادل ۱.۳۵ میلیارد مترمکعب آب است. این میزان از کل مصرف آب شهر تهران در یک سال (۱.۲ میلیارد مترمکعب) بیشتر است؛ و اینکه ۱۵.۵ درصد هدررفت ظاهری (یا آب بدون درآمد) معادل ۱.۴ میلیارد مترمکعب آب است. از طرفی گفته می‌شود ۱۵۰ میلیارد مترمکعب از منابع آب زیرزمینی اضافه برداشت می‌شود و این عدد هر ساله افزایش می‌یابد. در نتیجه این شرایط، فرونشست زمین ادامه دارد که برخی از آنها رسانه‌ای می‌شود.

بازچرخانی آب؛ راهکاری که جدی گرفته نمی‌شود

کشور‌های کم‌آب، بازچرخانی و تصفیه فاضلاب شهری و صنعتی، را به یک منبع اصلی تأمین آب تبدیل کرده‌اند. اما در ایران، در برخی شهر‌ها و صنایع، تصفیه پساب مورد توجه قرار گرفته است. آب مصرف‌شده در بخش‌های صنعتی و خانگی، در بسیاری از موارد قابل بازیافت و استفاده مجدد است، اما عدم سرمایه‌گذاری مناسب، نبود قوانین الزام‌آور و مقاومت برخی بخش‌ها در برابر این تغییرات، باعث شده که حجم زیادی از این آب تصفیه نشده از دست برود.

کشاورزی؛ متهم یا قربانی؟

بیش از ۸۰ درصد آب کشور را در کشاورزی مصرف می‌شود. بسیاری معتقدند که کشاورزی سنتی و روش‌های آبیاری ناکارآمد، یکی از دلایل اصلی هدررفت آب در ایران است. کشاورزی ایران نه‌تنها متکی به روش‌های سنتی و پرمصرف است، بلکه سیاست‌های حمایتی دولت در سال‌های گذشته، کشاورزان را به سمت کشت‌های پرآب‌بر سوق داده است. محصولاتی مانند برنج، هندوانه و نیشکر که به منابع عظیم آب نیاز دارند، در مناطقی کشت می‌شوند که با بحران شدید کم‌آبی مواجه‌اند.

تغییر الگوی کشت، نیازمند اصلاح سیاست‌های کلان، ارائه مشوق‌های مالی به کشاورزان برای استفاده از روش‌های نوین آبیاری و سرمایه‌گذاری در فناوری‌های جدید است که باید به این راهکار‌ها توجه شود.

شیرین‌سازی آب دریا؛ راهکاری گران

سیاست‌گذاران، به شیرین‌سازی آب دریا می‌اندیشند. کشور‌های حوزه خلیج فارس سال‌هاست که با استفاده از این فناوری، بخشی از نیاز‌های آبی خود را تأمین می‌کنند. اما در ایران، به دلیل هزینه‌های بالا، مصرف انرژی زیاد و محدودیت‌های زیست‌محیطی، شیرین‌سازی آب هنوز به یک راه‌حل گسترده تبدیل نشده است. در برخی از استان‌های کم‌آب، پروژه‌های شیرین‌سازی در حال اجرا هستند. اما این روش بیشتر می‌تواند راهکاری برای تأمین آب شرب در مناطق خاص باشد، نه یک راه‌حل فراگیر برای حل بحران آب کشور.

مسیر سختی در پیش است

بحران آب با پروژه‌های عمرانی و سدسازی حل نمی‌شود. تغییر اقلیم، رشد جمعیت و افزایش نیاز‌های صنعتی و کشاورزی، شرایطی را ایجاد کرده است که نیازمند مدیریت علمی و سخت‌گیرانه منابع آب است.

اصلاح الگوی مصرف، کاهش هدررفت، بازچرخانی آب، تغییر روش‌های کشاورزی و سرمایه‌گذاری در فناوری‌های نوین، راهکار‌هایی هستند که می‌توانند از شدت بحران بکاهند. اما موفقیت این اقدامات، تنها در صورتی ممکن خواهد بود که هم دولت و هم مردم، برای مدیریت بهتر آب همکاری کنند.

باید نگران زیست‌پذیری کشور بود و در این زمینه برنامه‌ریزی کرد. باید آب به مسئله و دغدغه اجتماعی تبدیل شود تا درباره آب گفت‌و‌گو شود. برای تاب‌آور شدن در برابر ناپایداری‌های حوزه آب و شرایط اقلیمی، به تغییر اولویت‌ها و اتخاذ سیاست‌هایی هوشمند متناسب با سناریو‌های محتمل آینده داریم.

منبع: اتاق بازرگانی، صنایع، معادن و کشاورزی ایران