بمبی به نام آب‌های زیرزمینی و لوله‌کشی گاز

در این همایش ضمن حضور تعدادی از فعالان بخش معدن، شاهد حضور رئیسان سازمان نظام مهندسی معدن کشور، سازمان نظام مهندسی معدن تهران و نمایندگانی از سازمان آتش‌نشانی بودیم. با اینکه ارگان هایی همچون شهرداری و استانداری، نقش قابل تامل در حفظ و ایمن‌سازی شهر تهران دارند اما در این همایش حضور نداشتند. در واقع این همایش به دلیل شرایط بحرانی شهر تهران و فرونشست‌های آن در سال‌های گذشته بوده که به مرور زمان با برداشت آب‌های زیرزمینی، شاهد کاهش میزان آب موجود در سازند کهریزک تهران هستیم. بنابراین توجه به این موضوع و ایجاد تعادل پایدار زیستی در تهران که از سوی ارگان‌های مشخصی همچون شهرداری تهران می‌تواند انجام شود باید مورد توجه قرار گیرد زیرا با برداشت بی‌رویه آب‌های زیرزمینی (اکنون به‌دلیل برداشت بی‌رویه آب، زمین دچار نشست شده و فروچاله‌هایی ایجاد شده) و وجود لوله‌های گاز در زیر سطح شهر، با کوچکترین زلزله، شاهد فاجعه عظیم و غیرقابل کنترل خواهیم بود.

پیشروی فرو نشست در تهران

در ابتدای همایش مخاطرات زمین‌شناسی تهدید‌کننده شهر تهران و نقش سازمان نظام مهندسی معدن در اطلاع‌رسانی و کاستن اثرات آن، مهرداد شکوهی رازی، رئیس سازمان نظام مهندسی معدن استان تهران اظهار کرد: امیدواریم برگزاری این همایش‌ها مقدمه‌ای برای توجه به این موضوع و ارائه راهکار به منظور برطرف شدن آن در کلانشهر تهران شود. وی افزود: از ۲۰۰سال گذشته که تهران به‌عنوان پایتخت انتخاب شد مردم برای دفع فاضلاب خود از چاه‌های جذبی استفاده می‌کردند. این موضوع تا به امروز که تهران جمعیت ۱۵میلیونی دارد ادامه یافته و اکنون با یک سفره آب زیرزمینی در سازند کهریزک که بخش عمده‌ای از سطح زیرزمینی تهران را تشکیل می‌دهد مواجه شده‌ایم. این درحالی است که آب موجود در سازند کهریزک در سال‌های گذشته دچار دگرگونی شده است. به گفته رئیس سازمان نظام مهندسی معدن استان تهران، این آب حدود ۲۵سال پیش به قدری افزایش یافته بود که در مناطقی مانند قیطریه یا راه‌آهن (در جنوب تهران) هنگام بارش باران، آب به داخل منازل ورود می‌کرد اما زمانی‌ که طرح راه‌اندازی فاضلاب تهران اجرایی و جدی شد بخشی از آب موجود در آن کم شد به گونه‌ای که چاه‌هایی که شهرداری در آن زمان برای تخلیه آب‌های زیرزمینی ایجاد کرده بود امروز تعطیل شده‌اند. شکوهی‌رازی ادامه داد: اکنون سطح آب زیرزمینی در تهران که عمده آن در سازند کهریزک است کاهش یافته، کاهش بارندگی‌ها نیز باعث کم شدن میزان تزریق آب به سفره زیرزمینی شده است. از طرفی سطح زمین تهران به دلیل پوشانده شدن با آسفالت، عایق شده و در زمان بارندگی، این آب به درون سازند کهریزک وارد نمی‌شود. در جنوب تهران نیز به دلیل برداشت بی‌رویه از آب‌های زیرزمینی و حفر چاه‌های غیرمجاز، روند تخلیه آب سازند کهریزک ادامه یافته است.

اختلاف شیب ۸۰۰متری در تهران

شکوهی‌رازی ادامه داد: تهران دارای شیب ۱۸۰۰متری در بالاترین نقطه است و در مرکز تهران میدان امام خمینی ۱۱۰۰متر و در کهریزک به ۱۰۰۰متر کاهش پیدا می‌کند. بنابراین ما با شیبی به اختلاف ارتفاع۸۰۰متری در استان تهران روبه‌رو هستیم. زمانی ‌که سازند کهریزک از آب اشباع شود به سمت جنوب حرکت خواهد کرد. در این میان با توجه به مهاجرت آب به سمت جنوب شهر، این آب، مواد مختلفی را با خود حمل و هدایت می‌کند. به گفته وی، اکنون ما با سازندی روبه‌رو هستیم که در گذشته از آب اشباع بود اما درحال‌حاضر با توجه به کاهش میزان تزریق آب و ایجاد فاضلاب شهری، یک سازند اسفنجی در تهران ایجاد شده که خطرات بسیاری دارد. پس باید تدبیری برای جلوگیری از وقوع فاجعه در تهران داشته باشیم. شکوهی‌رازی اظهار کرد: در سال ۹۴، سطح تهران حدود ۳۷ سانتی‌متر نشست کرد و این نشست حاصل فشار بارهای روی زمین به طبقات زیرین است. البته باید توجه کرد که این نشست در سطح شهر تهران یکنواخت نیست و فروچاله، ناشی از همین پدیده بوده و بسیار خطرناک است. بنابراین با آمدن زلزله‌ در تهران فاجعه‌ای بسیار وحشتناک رخ می‌دهد و امکان امدادرسانی غیرممکن خواهد شد. وی افزود: سازمان نظام مهندسی معدن در این زمینه احساس وظیفه می‌کند و می‌تواند با نیروهای زمین‌شناس بسیار قوی‌اش در این زمینه ورود کند. به همین دلیل تصمیم گرفت نخستین همایش در زمینه مخاطرات زمین‌شناسی را برگزار کند. آنچه باید به‌طور جدی موردنظر قرار گیرد این است که نقاط پایش برای اندازه‌گیری میزان فرونشست زمین، اندازه‌گیری تغییرات جانبی همراه با جانمایی گسل‌های تهران، اندازه‌گیری میزان خلل و فرج، مطالعات ژئوفیزیک، تهیه نقشه پهنه‌بندی ریسک، دریافت اطلاعات از عمق زمین و درنهایت، تهیه نقشه جامع کاهش ریسک در شهر تهران ایجاد شود.

آگاه‌سازی برای رفع بلا

شکوهی‌رازی اعلام کرد: وظیفه ما آگاه‌سازی در‌باره مخاطرات زمین‌شناسی است و هرلحظه آماده همکاری هستیم. در واقع آنچه درباره وضعیت تهران گفته شد سیاه‌نمایی نیست و واقعیت است.
وی معتقد است دستگاه‌های دولتی به‌ویژه شهرداری تهران باید به وظایف خود آگاه بوده و برای مواجه شدن با حوادث غیرمترقبه در هر زمانی برنامه‌ای داشته باشند. به طور نمونه شهرداری در صادر کردن جواز ساخت باید تعادل پایدار زیستی را موردنظر قرار دهد. البته این موضوع، ویژه تهران یا دیگر استان‌ها نیست. در ۸۰ شهر چین نیز این موضوع دیده شده و شهرداری‌ها با هماهنگی یکدیگر سعی می‌کنند از خطرات ناشی از فرونشست زمین جلوگیری کنند. آنها برنامه جامعی تنظیم کردند و در ۸۰ شهر آن را اجرایی می‌کنند. ایران نیز می‌تواند در این زمینه از تجربه چین استفاده کند.
به گفته وی، جلوگیری از برداشت بی‌رویه آب در زمین، ایجاد تعامل زیست‌محیطی (جلوگیری از نشست سفره‌های زیرزمینی) و جلوگیری از برداشت بی‌رویه آب به‌ویژه در جنوب تهران(با توجه به سست شدن زمین به‌دلیل تخلیه فاضلاب‌‌ها) می‌تواند مخاطرات زمین را کاهش دهد. رئیس سازمان نظام مهندسی معدن استان تهران افزود: اگر قرار به استفاده از آب‌های زیرزمینی یا فاضلاب باشد، می‌توان فاضلاب تهران را که سرشار از فلزات سنگین است تصفیه کرد و به مصرف رساند. ایجاد لینینگ به‌دلیل زمین سستی که زیر پای‌مان ایجاد شده و میخکوب کردن ساختمان‌ها به زمین (همچون رول پلاک کردن) با استفاده از میخ بتنی و بتن‌آرمه باید در دستور کار قرار گیرد زیرا پدیده فرونشست در سطح شهر یکنواخت نیست و باید زیرساخت ساختمان‌ها تقویت شود. شکوهی رازی معتقد است باید به آینده فرزندان خود فکر کنیم زیرا بمب‌هایی همچون منابع آب زیرزمینی و‌ لوله‌کشی گاز در زیر شهر تهران وجود دارد که با یک زلزله باعث تخریب قطعی تهران می‌شود.

مخاطرات زمین‌شناسی کدامند؟

وحید صائب‌فر دبیر کمیته تخصصی زمین‌شناسی سازمان نظام مهندسی معدن استان تهران نیز در این همایش اظهار کرد: مخاطرات زمین‌شناسی پدیده‌های طبیعی هستند که می‌توانند به دلیل وقوع فرآیند‌های درونی زمین مانند زمین‌لرزه یا به‌دلیل فرآیندهای بیرونی زمین مانند انواع فرونشست‌ها اتفاق بیفتند. برخی از مخاطرات زمین‌شناسی مانند روان‌شدگی خاک و زمین‌لغزش می‌توانند به دلیل عملکرد همزمان پدیده‌های درونی و بیرونی زمین روی دهند یا حاصل اثرات ثانوی زمین‌لرزه یا بارندگی‌های شدید باشند. وی ادامه داد: در اثر وقوع مخاطرات زمین‌شناسی، خسارت‌های جانی و مالی گسترده و غیرقابل جبرانی در مناطق تحت تاثیر این مخاطرات روی می‌دهند. انواع مخاطرات زمین‌شناسی طبیعی شامل آتشفشانی، انواع لغزش، سیلاب، سونامی، برخورد اجرام آسمانی و زمین لرزه است.مخاطرات زمین‌شناسی ناشی از عملکرد انسانی نیز شامل فرونشست زمین، ایجاد حفره‌های انحلالی، باز شدگی شکافت برداشتن زمین، از بین رفتن کیفیت آب در اثر برداشت بی‌رویه از منابع آب زیرزمینی، فرسایش زیرزمینی و نشست محل عبور قنات‌ها یا چاه‌های قدیمی دفع فاضلاب ساخت‌وسازهای زیرزمینی مانند احداث تونل مترو و گودبرداری‌های غیراصولی است.

پیشینه لرزه‌خیزی تهران

وی در زمینه تاریخچه زلزله در تهران نیز اظهار کرد: در سال ۱۲۲ خورشیدی، زلزله شرق شهرری با بزرگی ۷/۲ ریشتر، سال ۲۳۴خورشیدی، زلزله شهر ری با بزرگی ۷/۱ ریشتر، سال ۳۳۷خورشیدی، زلزله ری- طالقان- شمیران با بزرگی ۷/۷ ریشتر، سال ۵۵۶خورشیدی، زلزله ری- کرج- قزوین با بزرگی ۲۷/۲ریشتر، سال ۱۰۴۴خورشیدی، زلزله دماوند با بزرگی ۶/۵ ریشتر، سال ۱۲۰۹ خورشیدی دماوند- شمیران با بزرگی ۷/۱ ریشتر، سال ۱۳۴۱ خورشیدی زلزله بوئین زهرا با بزرگی ۷/۲ ریشتر، سال ۱۳۵۲خورشیدی زلزله ورامین و ایوانکی با بزرگی ۵ ریشتر رخ داده است. به گفته صائب‌فر، مخاطرات زمین‌شناسی مربوط به منابع آب زیرزمینی مواردی همچون پایین افتادن سطح سفره‌های آب زیرزمینی در اثر برداشت بی‌رویه، فرونشست زمین در گستره‌های وسیع به دلیل برداشت آب‌های زیرزمینی و فقدان استحکام سنگ بستر، ایجاد حفره‌ها و چاله‌ها و شکاف‌های بزرگ و عمیق، خطر بالاآمدگی و فوران آب زیرزمینی در اثر لرزش‌های ناشی از زمین‌لرزه و روان شدن خاک‌های ریز دانه در اثر تکان‌های زلزله و شور شدن آب‌های زیرزمینی است. وی ادامه داد: استفاده و بکارگیری از کارشناسان با تجربه و نخبه زمین‌شناس سازمان نظام مهندسی معدن در نهادها و تشکل‌های تخصصی مربوط به مخاطرات زمین‌شناسی مانند سازمان پیشگیری و مدیریت بحران شهر تهران، سازمان پدافند غیرعامل، جمعیت هلال احمر و... می‌تواند مفید باشد.

ارائه راهکار برای کاهش خسارت

صائب‌فر روش‌های پیشنهادی برای استفاده از اعضای سازمان نظام مهندسی معدن در پایش و به حداقل رساندن انواع خسار‌ت‌های ناشی از مخاطرات زمین‌شناسی را اینگونه دست‌بندی کرد و گفت: دعوت و استفاده از نظر‌ کارشناسان نخبه زمین‌شناس سازمان نظام مهندسی معدن در رسانه ملی و نشریه‌ها به منظور آشنا کردن مردم با مخاطرات زمین‌شناسی و نوع آسیب‌هایی که در اثر آنها ممکن است به‌وجود آیند، نحوه کم اثر کردن و کاهش این آسیب‌ها، بازنگری و روزآمد کردن میزان ریسک حاصل از مخاطرات زمین‌شناسی به کمک اعضای زمین‌شناس سازمان نظام مهندسی معدن و اعمال این نظرهای جدید در برنامه‌های اجرایی و مقررات و آیین‌نامه‌های نهادهای مسئول مقابله با بحران، همفکری و ارائه مشاوره در روش آمادگی دولت و مردم در مقابل مخاطرات زمین‌شناسی و واکنش موثر آنها در نحوه بهبودی، توانبخشی و بازسازی پس از بروز آسیب‌های ناشی از مخاطرات می‌تواند میزان خسارت‌ها را کاهش دهد. وی افزود: مشارکت و ارائه مشاوره در تهیه اسناد، مدارک و فیلم‌های آموزشی مربوط به مخاطرات زمین‌شناسی و نحوه مقابله و کم اثر کردن آسیب‌های ناشی از آنها، برگزاری دوره‌های آموزشی از سوی اعضای نظام مهندسی معدن در دبیرستان‌ها، دانشگاه‌ها، مراکز فرهنگی و... به منظور آگاهی دادن به مردم درباره مخاطرات زمین‌شناسی و روش‌های کم کردن آسیب‌های ناشی از آنها، تشکیل زیر کمیته تخصصی مخاطرات زمین‌شناسی در سازمان نظام مهندسی معدن و ارائه راهکارهای مناسب برای مجموع موارد یادشده می‌تواند در دستور کار قرار  گیرد. وی درباره رسالت اصلی سازمان نظام مهندسی معدن در کاهش مخاطرات زمین‌شناسی نیز گفت: آگاهی‌رسانی به جامعه به منظور اجرای تمهیدات مهندسی برای کاستن از آسیب‌های ناشی از مخاطرات زمین‌شناسی (در همه سطوح از دولتمردان تا مردم عادی) و آموزش چگونگی مواجهه با مخاطرات زمین‌شناسی به مردم (از مدارس ابتدایی تا بالاترین سطوح دولتی) همگی از رسالت‌های سازمان است.