از تولید تـا کاربرد ساروج در ایران قدیم

به گزارش می متالز، از این‌رو اینگونه عنوان می‌شود که ساروج از ابتکارات معماران ایرانی در دوران بسیار کهن است.

استفاده در کشورهای مختلف

از کشورهای دیگری که ردپایی از ساروج در آن یافت می‌شود و در دانشگاه‌های آن نیز به ساروج به عنوان یک ملات نگریسته می‌شود، کشور عمان است.
در دانشگاه سلطان قابوس، حتی مقاله‌هایی نیز در این زمینه ارائه شده است. البته در سال ۱۳۸۴ برای تعمیر و بازسازی باغ بابر در کابل هنگام ساخت حوضچه و آبنمای پلکانی از ساروج استفاده شده‌ است.
برای این منظور بر محیط دایره‌ای به قطر ۱۰ مترمربع چاله‌ای به پهنا و عمق نیم‌متر کنده و داخل آن مصالح لازم شامل خاکستر، آهک، ماسه ریز، خاک سرخ و آب ریخته می‌شد و سپس چرخ سنگی (مشابه لاستیک خودرو درنظر بگیرید) که ازسوی چند نفر با طناب کشیده و داخل گودال نیم‌متری چرخانده می‌شد و یک نفر پس از عبور چرخ سنگی مصالح کوبیده‌شده را با بیل زیر و رو می‌کرد تا دوباره چرخ سنگی از روی آن بگذرد و به این ترتیب مدت زیادی ملات ورز داده می‌شد. سپس ملات آماده در محل آن استفاده می‌شد و روی آن گونی خیس می‌انداختند.
استادکاران افغانستانی معتقد بودند، این ملات از سیمان محکم‌تر است. آنها با وجود در دسترس بودن سیمان برای ساخت حوض آب با زحمت زیاد تهیه ساروج را برمی‌گزید‌ند.
عنوان می‌شود که امپراتوری روم حدود هزار سال پیش از بین رفت اما بتن سازه‌های بزرگ آنها هنوز برجای مانده‌اند و خبری از سقوط آنها نشده است. این سازه‌ها شامل پل‌ها و حتی سازه‌هایی می‌شود که سالیان سال در زیر دریا باقی مانده‌اند.
در مقایسه با پل‌هایی که امروز ساخته می‌شود و به اصطلاح «مدرن» هستند، استحکام پل‌های ساخته شده در دوران باستان یک راز ناشناخته است زیرا حتی مستحکم‌ترین پل‌های امروزی نیز درنهایت ۱۰۰ سال دوام خواهند آورد. چطور رومی‌ها توانسته‌اند چنین موفقیت غیرقابل‌باوری در عرصه ساخت‌وساز به‌دست آورند؟ به‌نظر می‌رسد پژوهشگران به‌تازگی توانسته‌اند پاسخ این پرسش را پیدا کنند.
بتن‌های امروزی از سیمان پرتلند ساخته می‌شوند که ترکیبی از سنگ آهک، گچ، خاک رس، ورق سنگ، شن، سنگ آهن و... است که با هم گرما داده شده و سپس به یک پودر بسیار ریز تبدیل می‌شود.
در مقابل، رومی‌ها بتن خاص خود را از ترکیب خاکسترهای آتشفشانی با سنگ آهک و آب دریا که به تولید ساروج منتهی می‌شد و درنهایت ترکیب کردن آن با تکه‌هایی بزرگ از سنگ‌های آتشفشانی به‌دست می‌آوردند.

ترکیب و روش‌های تولید ساروج

برای ساختن ساروج نخست خاک رس و آهک را به نسبت ۶ و ۴ مخلوط می‌کنند و گلی سفت می‌سازند و دو روز آن را ورز می‌دهند. بعد، قسمتی از خاکستر کوره‌های حمام را با مقداری مواد الیافی لوئی (تخم و پرزهای نوعی نی است) به آن اضافه می‌کنند و مخلوط تازه را با چوب‌هایی به قطر ۱۰ سانتیمتر می‌کوبند تا به‌خوبی باهم مخلوط شوند.
ساروج ملات آهک آبی سنتی ایران است که به دو روش سرد و گرم تولید می‌شده‌ است. در روش گرم، کلوخه‌های سنگ آهک رس‌دار را می‌کوبیدند تا نرم شود، سپس خاک به‌دست‌آمده را با کاه و پهن و آب مخلوط می‌کردند. پس از آن، گل به‌دست آمده را روی زمین با ضخامت ۱۰ سانتیمتر پهن کرده و بعد از خشک شدن، قطعه‌های خشک شده را می‌پختند. درنهایت، هنگامی‌که قطعه‌ها پخته شد آنها را آسیاب می‌کردند. محصول به‌دست آمده رنگ لیمویی یا قهوه‌ای روشن داشت که ساروج گرم نامیده می‌شد. در روش سرد، ساروج از مخلوط‌کردن آهک شکفته، خاکستر، ماسه بادی، خاک رس و لوئی یا مغز نی ساخته می‌شد. براساس کاربرد مختلف، ممکن بود افزودنی‌های دیگری همچون موی بز یا گوساله یا انسان، سفیده تخم‌مرغ، چربی گوساله و... به آن ترکیب افزوده شود.

کاربرد ساروج

ساروج با توجه به خاصیت اصلی آن یعنی نفوذپذیری بسیار اندک به عنوان روکش در سازه‌هایی که در تماس مستقیم با آب بوده‌اند مانند آب‌‌انبارها، حوض‌ها، حمام‌ها و... مورداستفاده قرار گرفته است. ساروج با توجه به نحوه اجرای آن از سطحی بسیار صاف و براق برخوردار است که ظاهر آن، باعث استفاده در تزئینات ساختمان شده است. بدنه اصلی ساروج از ترکیب آهک با سیلیس فعال شکل می‌گیرد.
نکته مهم فعال بودن سیلیس است که به سیلیس آمورف یا بی‌شکل معروف است، چراکه ساختمان آن بلوری نیست. در گذشته برای تامین سیلیس از خاکستری که در محل با سوزاندن فضولات حیوانی حاصل می‌شد، استفاده می‌کردند که امروز می‌توان از جایگزین‌هایی مانند سیلکافوم (میکروسیلیس) استفاده کرد.
 یکی از معایب اصلی ساروج خاصیت کاهش حجم آن است که با توجه به کاربرد ساروج در امر پوشش، این خاصیت باعث ترک‌خوردگی در سطح و درنتیجه ایجاد اختلال در نقش اصلی آن یعنی نفوذناپذیر کردن سطح می‌شود.
 برای کاهش اثرات این خاصیت مخرب، در گذشته از الیاف طبیعی شامل الیاف گیاهی مانند لوئی که از نوعی نی به‌دست می‌آمده و همچنین الیاف حیوانی مانند پشم بز، شتر یا گاهی موی سر انسان استفاده می‌شده است.
امروز می‌توان از الیاف مصنوعی مانند الیاف پلیمری، فلزی یا شیشه‌ای به جای الیاف مصنوعی استفاده کرد.
در بعضی مواقع که مواد اصلی تشکیل‌دهنده ساروج کمیاب بوده یا گاهی برای به‌دست آوردن ساروج‌هایی با خاصیت‌های مختلف از ماسه ریزدانه استفاده می‌شده است ولی این ماسه کارآیی ملات را پایین می‌آورده که برای جبران آن از خاک رس استفاده می‌شده است.
گاهی مواد افزودنی خاصی مانند تخم‌مرغ به ساروج اضافه می‌شده که فقط باید با آزمایش اثرات دقیق آن را تعیین کرد. ساروج با توجه به نحوه اجرای آن از سطحی بسیار صاف و براق برخوردار است که ظاهر آن باعث استفاده در تزئینات ساختمان شده است.

حلال ساروج

قابلیت انحلال هیدروکربورها در آب خیلی کم است. مقدار آب موجود در هیدروکربورها با افزایش درجه حرارت زیاد می‌شود. حلالیت هیدروکربورها در کلروفرم، سولفورکربن و تتراکلریدکربن دارای اهمیت است که با افزایش درجه حرارت، زیاد و با افزایش وزن مولکولی کم می‌شود.
قابلیت انحلال آروماتیک‌ها بیشتر بوده و بعد از آنها اولفین‌ها، نفتن‌ها و متانی‌ها قرار دارد.
در ضمن قابلیت انحلال ترکیبات اکسیژنه، ازته و سولفوره کمتر از هیدروکربورها است. نفت، حلال هیدروکربورهای گازی‌شکل برای تمام هیدرو کربورهای جامد، گریس‌ها، رزین‌ها، گوگرد و ید است.