معادن با آب‌های زیر زمینی مهربان‌ترند

به گزارش می متالز، البته این واحدها تنها یکی از مصرف‌کنندگان آب‌های زیرزمینی هستند و در کنار آن صنایع دیگر همچون کشاورزی نیز بخش عمده‌ای از مصرف کل آب کشور را به خود اختصاص داده‌اند. لذا با توجه به توسعه روزافزونی که در صنعت معدنکاری کشور وجود دارد، در آینده نه چندان دور با کمبود منابع آبی روبه‌رو خواهیم شد. در این میان وزارت نیرو نیز که وظیفه تامین انرژی در کشور را برعهده دارد قدم در مسیر جدیدی گذاشته و به دنبال اکتشاف آب‌های ژرف است. گفتنی است این نوع آب در مناطقی از کشور یافت می‌شود که آب‌های زیرزمینی و سطحی ندارند (مناطق مرکزی، شرق و جنوب شرقی کشور) و از آنجایی که عمده معادن بزرگ کشور در این مناطق قرار گرفته‌اند، می‌توان این منابع آب را یکی از تامین‌کنندگان نیاز واحدهای معدن و صنایع معدنی کشور دانست.

سالانه ۰/۷ متر آب‌های زمینی افت می‌کنند

برداشت غیرمجاز از آب‌های زیرزمینی، کاهش میزان بارش در کشور و... همه باعث افت میزان سطح این آب‌ها در کشور شده است.
مشاور آب رئیس سازمان زمین‌شناسی و اکتشافات معدنی درباره برداشت از ذخایر آب‌های زیرزمینی در کشور و نظارت بر آنها به گفت: بسته به نوع آبخور و دشت، میزان برداشت آب متفاوت است و نمی‌توان یک عدد مشخص برای آن تعیین کرد زیرا هرکدام از آنها معیاری ویژه خود دارند. باید دید آبخوان منطقه چقدر است و چه اندازه در حال افت است و با توجه به آن مشخص کرد که آیا امکان برداشت از آن وجود دارد؟
مسعود مرسلی با بیان این مطلب افزود: حفر چاه و میزان برداشت از آب‌های زیرزمینی و مقدار برداشت از آن بر عهده وزارت نیرو (امور آب و آبفای وزارت نیرو) است و روی این موضوع اعمال نظر دارد. حال ممکن است در برخی نقاط به شکل غیرمجاز چاه‌هایی حفر شود یا در برخی موارد میزان برداشت از چاه بیش از مقدار تعیین شده باشد. برای نمونه میزان برداشت آب از یک چاه باید ۲۰لیتر باشد اما از سوی افراد بهره‌بردار این میزان بیشتر شود. وی افزود: برداشت از منابع آب‌های زیرزمینی در بسیاری از صنایع همچون معدنکاری و کشاورزی انجام می‌شود و تنها ممکن است میزان برداشت‌ها با یکدیگر متفاوت باشد. البته در بخش معدن نظارت بیشتری از سوی مسئولان وجود دارد و امکان برداشت غیرمجاز از سوی آنها نسبت به دیگر موارد باید کمتر باشد. در این میان باید گفت میزان برداشت از منابع آب‌های زیرزمینی بسته به نوع دشت متفاوت خواهد بود. وی درباره وضعیت آب‌های زیرزمینی در کشور در شرایط کنونی اظهار کرد: به طور متوسط سالانه ۷۰سانتی‌متر آب‌های زیرزمینی کشور پایین‌تر می‌رود (نزدیک به ۰/۷ متر). البته این افت میزان آب در دشت‌های مختلف با یکدیگر متفاوت است. با توجه به این شرایط، در ۱۰ سال آینده تراز آب‌های زیرزمینی به ۷ متر افت می‌کند که عدد بزرگی است. این درحالی است که در کشورهای دیگر این افت تنها ۱۰تا ۲۰ سانتی‌متر است. مرسلی ادامه داد: ایران ششمین کشور برداشت‌کننده آب زیرزمینی و پنجمین مصرف‌کننده آب در جهان است. در حوزه معادن می‌توان گفت بیشترین بار مصرف آب بر دوش منابع آبی زیرزمینی است و این موضوع به دلیل محل قرارگیری معادن است. البته مصرف آب صنعت و معدن در کشور تنها ۲ درصد است و ۶ درصد به شرب و ۹۲درصد دیگر به کشاورزی اختصاص دارد اما به این معنا نیست که در بخش معدن مشکل کمبود آب وجود ندارد زیرا معادن در میان دشت‌ها نیستند تا منابع آبخور مناسب برای استفاده داشته باشند بلکه در مناطقی هستند که تنها منابع آب سطحی را در اختیار دارند و آب زیرزمینی را مورد استفاده قرار می‌دهند. اکنون برای بسیاری از معادن کشور به ویژه در جنوب شرقی، اکتشاف آب‌های ژرف مطرح بوده و قرار است بعد از اکتشاف به مصرف معادن برسند. وی با بیان این مطلب ادامه داد: آب‌های ژرف کیفیت‌های متفاوتی دارند (کیفیت خوبی ندارند) و کمتر می‌توان از آن برای شرب استفاده کرد. برای نمونه اکنون برای تامین آب مورد نیاز معدن سنگان به دنبال آب‌های ژرف هستیم تا بتوانیم از آن استفاده کنیم. البته برای معادن کرمان نیز اکتشاف برای آب‌های ژرف در نظر گرفته شده است. گرچه استفاده از آب‌های ژرف در ابتدا برای مصرف شرب در نظر گرفته شده اما در ادامه برنامه‌ریزی‌هایی برای بکارگیری آن در صنعت و معدن وجود دارد. وی افزود: ما در ایران تاکنون از آب‌های ژرف استفاده نکرده‌ایم اما ۲سالی است که هزینه‌های بسیاری برای کشف آب ژرف در کشور صرف شده که تاکنون به نتیجه نرسیده است. به گفته مرسلی، آب‌های ژرف در مکان‌هایی که آب زیرزمینی و آب سطحی عادی ندارند، یافت می‌شود. مناطق شرقی، مرکزی و جنوب شرقی کشور این شرایط را دارند و در کنارش معادن خوب ایران در همین مناطق قرار گرفته‌اند. وی افزود: قرار است نخستین حلقه چاه آب ژرف در استان سیستان و بلوچستان حفر شود که عملیات آن آغاز نشده است. البته سازمان ایمیدرو و وزارت صنعت، معدن و تجارت نیز به دنبال استفاده از آب‌های ژرف برای معادن هستند و ممکن است وزارت نیرو یکی از مصارف آب‌های ژرف را برای معادن کشور در نظر گیرد. گفتنی است که وزارت نیرو اکنون بیشتر در اکتشاف و استخراج آب‌های ژرف ورود کرده است.

بهینه‌سازی مصرف آب در معادن

استفاده بهینه از منابع آبی در معادن و صنایع معدنی در دستور کار قرار گرفته و فعالان در این عرصه در تلاشند بیشترین بهره را از آب مصرفی در واحدهای خود داشته باشند و برنامه‌های مختلفی را برای اجرای این امر در نظر گرفته‌اند. درباره تامین منابع آبی مورد نیاز مجتمع معدنی و صنعتی گل‌گهر، رئیس آب و سوخت این مجتمع به گفت: مجتمع معدنی و صنعتی گل‌گهر متکی به منابع آب زیرزمینی است و از ۳ دشت اطراف گل‌گهر روزانه مقداری آب وارد مجتمع می‌شود. علاوه بر آن از آب شوری که هنگام استخراج از معدن تولید می‌شود استفاده می‌کند. سعید مکنونی در ادامه گفت: عملیات بازچرخانی آب یکی دیگر از مواردی است که در این مجتمع اجرا می‌شود. برای نمونه یک قطره آب در تیکنرها ۸ دور می‌چرخد تا تبخیر شود. پساب‌های کارخانه کنسانتره نیز در استخرهای بزرگ ذخیره می‌شود و از آنجا دوباره برای مصارف دیگر بازمی‌گردد. به گفته وی، در ۲۰ کیلومتری شرق مجتمع گل‌گهر دشت «چاه دراز» ۸ حلقه چاه آب و در ۴۰کیلومتری غرب گل‌گهر دشت «قطار بنه» ۵ حلقه چاه برای این مجتمع وجود دارد. در سیرجان نیز چند چاه وجود داشت که مدت‌ها از آن استفاده نمی‌شد اما حدود ۳ سال است که لوله‌کشی برای چاه‌های داخل دشت سیرجان (برای ۶ حلقه) انجام شده و خط انتقال، احداث شده و از آب آن استفاده می‌شود.

پایش و کنترل برعهده وزارت نیروست

درحال‌حاضر برداشت بی‌رویه آب‌های زیرزمینی منجر به فرونشست‌های شدید شده و در صورتی که نظارتی بر برداشت آب‌های زیرزمینی وجود نداشته باشد، تا چند سال دیگر خبری از آب‌های زیرزمینی نخواهد بود. مکنونی نیز درباره استفاده از آب‌های زیرزمینی و اینکه آیا زیرنظر متخصصان در این حوزه انجام می‌شود اظهار کرد: تخصیص، کنترل، پایش و نظارت منابع آبی کشور از سوی وزارت نیرو و سازمان‌های آب منطقه‌ای انجام می‌شود و ما نیز با آنها در ارتباط هستیم. در واقع برداشت از آب‌های زیرزمینی از دشت «چاه دراز» و «سیرجان» زیرنظر آب منطقه‌ای کرمان است و برداشت از چاه‌های دشت «ّقطاربنه» زیرنظر آب منطقه‌ای استان فارس (شیراز) انجام می‌شود. رئیس آب و سوخت مجتمع معدنی و صنعتی گل‌گهر ادامه داد: بر اساس آمار رسمی سازمان آب منطقه‌ای کرمان، ۱/۵ درصد کل منابع آب زیرزمینی استان کرمان صرف صنعت می‌شود و حدود ۸درصد صرف شرب و بهداشت شهرهای استان و بقیه آن یعنی ۹۲ درصد به مصرف کشاورزی استان می‌رسد. بنابراین مصرف صنعت آنقدر نیست که در شور کردن و به مخاطره انداختن آب‌های زیرزمینی منطقه نقش داشته باشد. مکنونی ادامه داد: منابع آبی مورد استفاده گل‌گهر، در اختیار مجتمع است و تامین، بهبود و بهسازی آن از سوی واحد انرژی گل‌گهر انجام می‌شود اما پایش و کنترل از سوی آب منطقه‌ای انجام می‌شود. به عنوان نمونه در دشت سیرجان گل‌گهر ۷ حلقه چاه وجود دارد ولی ۱۴۵۰ حلقه دیگر هم موجود است که بیشتر آنها مربوط به واحدهای کشّاورزی منطقه و میزان مصرف و آبدهی آنها به طور تقریبی یکسان است و ۱۰تا ۱۵ لیتر در ثانیه آبدهی دارند. البته تعداد اندکی از این چاه‌ها بین ۳۰ تا ۴۰ لیتر در ثانیه آبدهی دارند. وی افزود: بر اساس آمارهای آب منطقه کرمان، به دلیل اینکه کشاورزان عمده آب دشت سیرجان را مصرف می‌کنند در سال حدود ۱ متر افت آب زیرزمینی رخ می‌دهد و منجر به کاهش کیفیت آب‌های زیرزمینی شده و بر شوری آن افزوده می‌شود. به گفته مکنونی، برداشت بی‌رویه آب از این منابع باعث می‌شود ضرر آن به آب‌های منطقه وارد شود. در دشت «چاه‌دراز»، علاوه بر ۸ حلقه چاه گل‌گهر، ۲ حلقه چاه کشاورزی وجود دارد؛ از این‌رو با کنترل مصرف آب تاکنون افت منابع آبی ۱۵سانتی‌متر در سال بوده و این در حالی است که تمامی حوزه‌های آبی کشور افت شدیدی را تجربه می‌کنند. وی ادامه داد: اما این افت شدید آب تنها به دلیل مصرف بی‌رویه نیست بلکه برخی از افت آب‌های زیرزمینی، ناشی از کم بودن میزان بارش برف و باران بوده است. به طور متوسط سالانه ۲۵۰میلی‌متر در کشور بارش داریم اما بارش متوسط دشت‌های «چاه دراز»، «قطاربنه» و اطراف سیرجان حدود ۱۲۰میلی‌متر یعنی از نصف کمتر است.
مکنونی افزود: با توجه به تمامی مسائل مطرح شده درباره کم شدن میزان ذخایر آب‌های زیرزمینی در این منطقه و استفاده گل‌گهر از آن، باید گفت امکان جابه‌جایی ذخیره بزرگ معدنی گل‌گهر که دومین ذخیره آهنی کشور بعد از سنگان است، وجود ندارد. معدن گل‌گهر در حاشیه جنوبی کویر مرکزی ایران قرار گرفته و تمامی این مسائل باعث شده در تامین آب در مضیقه باشد.

انتقال آب خلیج‌فارس و اکتشاف آب ژرف

درحال‌حاضر شاهدیم برای تامین آب واحدهای بزرگ معدنی کشور همچون گل‌گهر، سرچشمه و چادرملو طرح انتقال آب از خلیج‌فارس تعریف شده است. استفاده از منابع آب ژرف نیز یکی دیگر از راهکارهای تعریف شده برای تامین نیاز این واحدها به آب است. مکنونی درباره منابع آب‌های ژرف استان کرمان گفت: درحال‌حاضر منابع آب ژرف قابل‌توجهی در لیبی و عربستان کشف شده است. حجم این آب در لیبی به اندازه منابع آب‌های زیرزمینی و فسیلی در حد دریای سیاه است اما درباره ذخایر آب‌های ژرف ایران نمی‌توان چنین تصوری داشت و دلیل آن به زمین‌شناسی منطقه بازمی‌گردد. به گفته وی، در استان کرمان به شکل پراکنده پروژه‌هایی برای اکتشاف آب‌های ژرف تعریف کردیم و به آب‌های مشکوکی برخورد کردیم که با آب‌های عمومی منطقه همخوانی ندارد. از این‌رو آنها را از نظر هیدروژئوشیمی، کیفیت و عناصر محتوی مورد بررسی قرار دادیم. مکنونی افزود: مخلوطی از آب‌های زیرزمینی و فسیلی جوان در منطقه وجود دارد اما نباید به این منابع دلگرم شد زیرا منابع آبی مورد نیاز گل‌گهر بالاتر از مقادیری است که امروز مصرف می‌شود. اکنون ۱۲میلیون مترمکعب مصرف اقتصادی کل مجموعه است و در چند سال آینده و تا سال ۱۳۹۸ (برنامه توسعه‌ای گل‌گهر) این مصرف به ۶۰ میلیون مترمکعب می‌رسد که بخشی از آن باید صرف جنگل‌کاری و ایجاد فضای سبز شود. البته برای رسیدن به اهداف یادشده با انتقال آب از خلیج‌فارس اجرا می‌شود. قرار است آب مورد نیاز از طریق خط انتقال ۳۰۰کیلومتری از بندر شهید رجایی و آب شیرین‌کن‌های این بندر انجام شود و به مصرف صنعت و همچنین آب شرب مناطق اطراف برسد؛ (با این کار، آب‌های فسیلی در حاشیه قرار می‌گیرد).  وی ادامه داد: درحال‌حاضر مشکلات فاینانس برای خط انتقال آب وجود دارد که با کمک دولت در حال رفع شدن است و قرار است از صندوق ذخیره ارزی کمک گرفته شود. همچنین قرار است پیمانکار این طرح، فاینانس را برعهده بگیرد؛ از طرفی تاکنون همکاری با بانک‌های چینی نیز به دلیل تحریم‌ها انجام نشده و شرکت‌های سرچشمه، گل‌گهر و چادرملو با کمک دولت در حال اجرا کردن این طرح هستند. اکنون حدود چند ۱۰کیلومتر لوله‌گذاری انجام و تونل احداث شده است. همچنین اقداماتی درباره فاز دوم این طرح از گل‌گهر به سرچشمه انجام شده و فاز سوم نیز به مناقصه گذاشته شده است. مشکلات محیط‌زیست همچون عبور از منطقه ویژه گنو با همکاری سازمان محیط‌زیست رفع شده و به جز مشکلات مالی مشکلی برای تامین آب وجود ندارد. به نظر می‌رسد تا انتهای سال ۹۸ این خط به بهره‌برداری برسد.