نخستین اثر طبیعی ثبت جهانی ایران با بیشترین شهاب‌سنگ‌های کشف شده، مغفول و بدون بودجه/ ناامنی بیابان لوت در سایه‌ی اکتشاف‌های معدنی و جاده‌سازی‌ها

به گزارش می‌متالز، در سال ۱۳۹۵ «بیابان لوت» به عنوان نخستین اثر طبیعی ایران در فهرست میراث جهانی یونسکو به ثبت رسید. دشت لوت دشتی بیابانی در جنوب شرقی ایران است. این دشت، با مساحتی بیش از ۴۰ هزار کیلومتر مربع (شامل عرصه و حریم) در بین بخش‌هایی از استان‌های کرمان، سیستان و بلوچستان و خراسان جنوبی قرار دارد و با مساحتی در حدود ۱۷۵ هزار کیلومتر، حدود ۱۰ درصد از وسعت ایران را دربر گرفته‌است. بیابان لوت، بیست و هفتمین بیابان بزرگ جهان به‌شمار می‌رود.

سابقه تمدنی دشت لوت به هزاره سوم پیش از میلاد می‌رسد؛ قدمت پنج هزار ساله‌ای که کشف حدود سه‌هزار اثر تاریخی از این منطقه بر آن مهر تایید می‌زند. وجود ده‌ها اثر تاریخی شامل قلعه‌ها، کاروانسراها، آب انبار و وجود اکوسیستم و طبیعت بکر، این منطقه را به الماس کویر‌های جهان معروف کرده است.

از دیگر ویژگی‌های این میراث جهانی می‌توان به وجود بلندترین کلوت‌های جهان در بخش شرقی کلوت‌ها، طولانی‌ترین کلوت‌های جهان، گرم‌ترین نقطه جهان با دمای ۷۰٫۷ درجه سلسیوس، بلندترین تپه‌های ماسه‌ای جهان در ریگ یلان در شرق بیابان لوت، وجود یکی از بلندترین نبکا‌های (گلدان صحرا، تل گز یا تل نباتی) جهان با ارتفاع ۱۲ متر و… اشاره داشت.

اما طی این سال‌ها تا چه اندازه توانسته‌ایم از این میراث جهانی حفاظت و نگهداری کنیم و حتا به واسطه ثبت آن در یونسکو، گردشگر جذب کنیم؟ نگهداری از این میراث جهانی با چه چالش‌هایی روبه‌روست و چه کار‌هایی در این خصوص انجام گرفته؟

مهران مقصودی (رئیس پایگاه جهانی بیابان لوت کشور) با اشاره به آنکه حوزه گردشگری از ابتدای ثبت جهانی در منطقه با رشد روبه رو بوده است، گفت: تعداد گردشگران طی این سال‌ها البته به غیر از سال‌های شیوع کرونا، با رشد و افزایش روبه رو بوده است. حتا زیرساخت‌های گردشگری نیز به همت بخش خصوصی رشد یافته. هرچند بخش دولتی نیز سعی در تسهیل امور داشته، اما اقدامات صورت گرفته در حوزه زیرساخت‌ها کافی نبوده.

او ادامه داد: در نوروز ۱۴۰۲ در یکی از روستا‌ها به اندازه‌ای تعداد مسافران زیاد شده بود که علاوه بر واحد‌های بومگردی و کمپ در نظر گرفته شده، خانه‌های شخصی نیز مملو از مسافر شده بود. این امر سبب رشد تولید صنایع دستی در منطقه نیز بود. بخصوص حضور گردشگران در بیابان لوت سبب رشد صنایع دستی در خراسان جنوبی، شهداد و… شد و فروش صنایع دستی افزایش یافت.

مقصودی با تاکید برآنکه تنها افزایش تعداد گردشگران ملاک نیست بلکه باید پایداری گردشگری را در منطقه در نظر بگیریم، افزود: افزایش تعداد گردشگران نباید از ظرفیت محیط تجاوز کند بلکه باید به اندازه‌ای باشد که اقتصاد محیط بچرخد و روز به روز پتانسیل محل برای جذب گردشگر، بیشتر شود. اما متاسفانه مشکلاتی از جمله کمبود زیرساخت‌ها وجود دارد. لوت دارای ۲۳ هزار کیلومتر مربع عرصه و حدود ۱۷ هزار کیلومتر مربع حریم است و گردشگران عام به کمتر از ۱۰ درصد این منطقه دسترسی دارند و مابقی بیابان لوت در دسترس افرادی است که با آفرود حضور پیدا می‌کنند. برای مثال در بخشی که بیشترین تعداد گردشگران بیابان لوت حضور پیدا می‌کنند که در کرمان است، زیرساخت‌های لازم برای حضور گردشگران وجود ندارد. پارکینگ نداریم. مسیر عبور پیاده گردشگران را تعریف نکرده‌ایم. تمام این موارد نیازمند طرح و بودجه است. حتا دیدگاه درخصوص توسعه گردشگری منطقه نداریم. یگان حفاظت نداریم. بار‌ها درخواست دادیم تا بخشی از بیابان لوت که نیازمند حفاظت فیزیکی و کنترلی است یگان حفاظت داشته باشد که تاکنون محقق نشده. سرویس بهداشتی نداریم. تمام این موارد از جمله زیرساخت‌های اولیه برای توسعه گردشگری بیابان لوت است که هیچکدام را نداریم. اما در حوزه بخش خصوصی و واحد‌های بومگردی شاهد رشد هستیم.

رئیس پایگاه جهانی بیابان لوت کشور یادآور شد: سیستم جمع زباله در منطقه وجود ندارد و در آن بخش‌هایی هم که تا حدودی انجام می‌شود، کامل نیست. در تمام روستا‌های اطراف بیابان لوت تعداد گردشگران متفاوت است برای مثال تعداد گردشگران در بخش جنوبی و شرقی بسیار کمتر از بخش غربی بیابان لوت است. با این وجود زیرساخت‌های لازم در این مناطق هم وجود ندارد. حتا گیت ورودی نداریم تا بتوانیم تعداد گردشگران ورودی را بسنجیم و ظرفیت تحمل منطقه را محاسبه کنیم. نیازمند اجرایی شدن طرح جامع یا تفضیلی گردشگری بیابان لوت هستیم. چندین بار تقاضا داده‌ایم، اما نیازمند بودجه هستیم چراکه نیازمند زیرساخت هستیم. درحال حاضر هیچ بودجه خاصی به بیابان لوت تخصیص پیدا نمی‌کند و تنها به ظرفیت‌های محلی اتکا کرده‌ایم.

به گفته او، حتا برای ساخت چنین زیرساخت‌هایی در یک منطقه میراث طبیعی نیازمند الگو هستیم که تبعا تعامل دستگاه‌های ذیربط را می‌طلبد. به نوعی می‌توان گفت در وزارتخانه میراث‌فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی، میراث طبیعی مغفول است چراکه به اندازه‌ای میراث فرهنگی غنی و ارزشمند داریم که همان‌ها در اولویت هستند و میراث طبیعی کمتر مورد توجه قرار می‌گیرد.

مقصودی با اشاره به آنکه میلیون‌ها سال زمان برده است تا هر یک از کلوت‌های بیابان لوت شکل گیرد، اذعان داشت: باید بتوانیم حوزه گردشگری را در این منطقه مدیریت کنیم. اگر بتوانیم ماشین‌ها و گردشگران ورودی به کلوت‌ها در شهداد را کنترل و مدیریت کنیم خواهیم توانست از این میراث طبیعی بیش از گذشته حفاظت کنیم. البته که اکنون تعدادی از مردم محلی در ایام خاص درصدد ارائه مجوز و بررسی تعداد گردشگران ورودی به منطقه بر می‌آیند و اجازه دریافت هیچ مبلغی را نیز ندارند چراکه غیر قانونی خواهد بود. راه اندازی گیت ورودی نیازمند مجوز از دستگاه‌های ذیربط است.

او درخصوص فعالیت بخش خصوصی در بیابان لوت گفت: با جامعه محلی و ثمن‌ها در ارتباط هستیم که به صورت خودجوش در حوزه صنایع دستی و حتا برگزاری نمایشگاه عکس و… فعال هستند. هرچند مبحث بودجه در حفاظت و نگهداری از این میراث طبیعی جهانی بسیار موثر است، اما تعامل و همکاری سایر دستگاه‌ها و نهاد‌ها را نیز نیاز داریم چراکه اگر برای مثال وزارت نیرو درصدد برپایی یک دکل فشار قوی برق در عرصه و حریم برآید یا توسعه روستا یا شهر‌ها بدون در نظر گرفتن ضوابط میراث جهانی صورت گیرد، نمی‌توان برای ماندگار شدن این میراث طبیعی در فهرست میراث جهانی یونسکو امید داشت.

رئیس پایگاه جهانی بیابان لوت کشور گفت: تا جایی که بتوانیم جلوی فعالیت‌های آسیب زننده و مخدوش کننده میراث جهانی را خواهیم گرفت. برای مثال چندی پیش وزارت صمت مجوز برداشت یک معدن را داده بود و معدن‌کاران در منطقه بیابان لوت حاضر شده بودند حتا لودر و ماشین آلات در منطقه مستقر شده بود. وقتی خبر به ما رسید یک هفته گذشته بود و درنهایت با دستور قضایی معدن را پلمپ کردیم. مشکل آنجاست که وزارت صمت هم اکنون درصدد دخالت در امور بیابان لوت برآمده و در منطقه ثبت جهانی پروانه اکتشاف می‌دهد. به این بهانه که معدن می‌تواند شغل ایجاد کند. این درحالی است که با ایجاد ۱۰ شغل ۱۰۰ شغل را از بین می‌برد. خدماتی که اکوسیستم به ما می‌دهد از صد‌ها شغل ارزشمند‌تر است. واقعیت آن است مسئولان ما دانش لازم را ندارند و با ادبیات علمی این مهم آشنا نیستند. هرچه دانش و تعهد در میان مسئولان بیشتر باشد قطعا نتایج بهتری بدست خواهیم آورد.

او در پاسخ به این سوال که آیا چنین تعرضاتی به عرصه و حریم میراث جهانی می‌تواند پرونده این میراث را در یونسکو با خطر روبه رو سازد، گفت: چراکه نه. اکنون جلوی فعالیت یک معدن را گرفتیم، اما با توجه به وسعت چند ده هزار کیلومتری منطقه و نبود یگان حفاظت، چگونه می‌توان از فعالیت سایر معادن قبل از بروز آسیب مطلع شد؟ حتا اکنون با پیمانکار بهسازی جاده محور نایین-شهداد مشکل داریم چراکه دپوی خاک‌ها و نخاله‌ها و کنده‌کاری‌هایی که در منطقه انجام می‌دهند علاوه بر تخریب تعدادی از کلوت‌ها که به واسطه تعریض جاده اتفاق می‌افتد، حریم منظری بیابان لوت را خدشه دار می‌کند. اکنون هم که جلوی کارشان را گرفتیم از ما شکایت کرده‌اند. این درحالی است که آن‌ها درحال آسیب رساندن به منظر میراث جهانی هستند. اینگونه به نظر می‌رسد که هنوز در میان مسئولان ما این باور بوجود نیامنده که عرصه و حریم بیابان لوت هم همانند تخت جمشید و سایر آثار که در یونسکو ثبت شده‌اند، یک میراث جهانی است.

مقصودی با تاکید برآنکه وزارت میراث‌فرهنگی نیز باید تکلیف خود را با عرصه‌های جهانی مشخص کند، ادامه داد: اینگونه به نظر می‌رسد که میراث فرهنگی نیز این میراث عرصه جهانی طبیعی از جمله هیرکانی و بیابان لوت را رها کرده است. آنچه که اکنون هست نیز از سر دلسوزی برخی مسئولان و مدیران است.

به گفته مقصودی، در بیابان لوت نیازمند پژوهش هستیم. درحال حاضر پژوهش‌های خودجوش انجام می‌شود و مقالات مختلف منتشر می‌شود. برای مثال، یکی از این پژوهش‌ها درخصوص دمای بیابان لوت است. در زمان ثبت مطرح شد که دما ۷۰٫۷ درجه سلسیوس است، اما اکنون به بیش از ۸۰ درجه رسیده و همچنان در سال‌های مختلف در زمره گرم‌ترین نقاط جهان قرار می‌گیرد. در زمان ثبت بحث شهاب سنگ‌ها در بیابان لوت مطرح نبود، اما اکنون با پژوهش‌های صورت گرفته متوجه شدیم که بیشترین تعداد شهاب سنگ‌های کشف و ثبت شده در بولتن جهانی شهاب سنگ‌ها در بیابان لوت هست. حتا میگوی آب شیرین در بیابان لوت بدست آمده. درواقع ارزش‌های بیابان لوت بعد از ثبت بیشتر هم شده که ناشی از تحقیقات و پژوهش‌هاست.

او با تاکید برآنکه تمام این موارد که در ژورنال‌های بین‌المللی نیز منتشر شده‌اند، می‌تواند جاذبه‌ای برای حضور گردشگران خارجی باشد، یادآور شد: برای جذب گردشگری در مرحله نخست باید امنیت را فراهم کرد. همچنین زیرساخت‌ها باید تکمیل شود. گردشگر خارجی می‌تواند اقتصاد محلی را به چرخش دربیارود. باید بتوانیم در سطح گردشگر خارجی نیز خدمات ارائه دهیم. گردشگران حتا دوست دارند گرم‌ترین نقطه کره زمین را تجربه کنند و بگویند به این نقطه هم سفر کرده‌اند.

رئیس پایگاه جهانی بیابان لوت کشور با اشاره به آنکه در بیابان نامیب آفریقا شاهد شکل گیری مرکز تحقیقاتی هستیم، گفت: مرکز تحقیقاتی نامیب توانسته تولیدات فراوانی داشته باشد که در عرصه بین‌الملل نیز در معرفی این مجموعه بسیار تاثیرگذار بوده. ما نیز برای بیابان لوت نیازمند یک مرکز تحقیقاتی هستیم تا جوانب مختلف از زمین‌شناسی و اقلیم گرفته تا گردشگری و.. را انجام دهد. اخیرا مکاتباتی با سازمان هواشناسی داشتیم تا ایستگاه دائمی هواشناسی در بیابان لوت داشته باشیم.

منبع: خبرگزاری کار ایران (ایلنا)