تفاوت‌های سیل شیراز با سیل خوزستان/وارد دوره تَرسالی نشده‌ایم

به گزارش می متالز، محمدرضا جلیلی قاضی‌زاده عضو هیأت علمی دانشگاه شهید بهشتی، در حالی که معتقد است وجود سدها در کشور لازم و غیرقابل اجتناب است، گفت: در رودخانه‌های وحشی با سیلابهای مخرب مانند کرخه استفاده از مخازن سدها برای کنترل سیلاب اجتناب ناپذیر است. دبی سیلابهای محتمل سد کرخه و کارون حدود 20 هزار متر مکعب در ثانیه است. برای اینکه تصوری از این دبی داشته باشید، آن‌را با دبی رودخانه کرج که حدود 15 متر مکعب در ثانیه است، مقایسه کنید.

وی گفت: در چند روز گذشته رودخانه­ کرخه دبی 8400 و کارون 4000 مترمکعب در ثانیه را تجربه کردند. در چنین شرایطی گزینه‌ای، غیر از استفاده از سدهای مخزنی مورد اعتماد نیست. بر اساس مبانی علمی هیدرولوژی و تجربه‌­های بین المللی باید به رخداد سیل­‌های نادر با دوره‌های بازگشت بالا اعتقاد داشته باشیم.

قاضی‌زاده ادامه داد:عملیات آبخیزداری بسته به مشخصات و شرایط حوضه آبریز می­‌تواند باعث کاهش دبی سیلاب شود، اما  در حوضه‌های کوهستانی و دارای رودخانه‌های طغیانگر نمی­‌تواند جایگزین سدهای مخزنی شود.

وی در مورد اینکه منطقی‌ترین روش مدیریت منابع آب و سیلاب در کشور چیست، معتقد است: نمی‌­توان برای مدیریت منابع آب تمام مناطق کشور یک نسخه واحد پیچید. برای پاسخ به این سوال باید در هر منطقه گزینه‌­های موجود از دیدگاههای اقتصادی، اجتماعی، زیست محیطی و غیره ارزیابی و بهترین روش انتخاب شود.

وی در مورد اینکه آیا کشور وارد دوره ترسالی شده است، نیز گفت: بنا به نظر کارشناسان هواشناسی، علت بارش­های چند ماه اخیر پدیده‌های موضعی «جت استریم» در نیمکره شمالی است و اصولاٌ هنوز امکان پیش ­بینی‌های چند ساله در دنیا وجود ندارد. اما قطعاً می­‌توان گفت نیاز به مدیریت مصرف آب در کشور همچنان در سالهای پیش­ رو وجود دارد.

متن کامل گفت‌وگو با محمدرضا جلیلی قاضی‌زاده عضو هیأت علمی دانشگاه شهید بهشتی را با هم می‌خوانیم:

*در رودخانه‌­های وحشی استفاده از مخازن سدها برای کنترل سیلاب اجتناب ناپذیر است

در سالهای گذشته انتقادهای زیادی به سدسازی در کشور می‌شد، آیا آبخیزداری می‌تواند جایگزین سدها شود؟

جلیلی قاضی‌زاده: وجود سدها در کشور لازم و غیرقابل اجتناب است. در رودخانه ­های وحشی با سیلابهای مخرب مانند کرخه استفاده از مخازن سدها برای کنترل سیلاب اجتناب ناپذیر است. دبی سیلابهای محتمل سد کرخه و کارون حدود 20 هزار متر مکعب در ثانیه است. برای اینکه تصوری از این دبی داشته باشید، آن را با دبی رودخانه کرج که حدود 15 متر مکعب در ثانیه است مقایسه کنید. در چند روز گذشته رودخانه­ کرخه دبی 8400 و کارون 4000 مترمکعب در ثانیه را تجربه کردند.

در چنین شرایطی گزینه­ ای، غیر از استفاده از سدهای مخزنی مورد اعتماد نیست. بر اساس مبانی علمی هیدرولوژی و تجربه‌های بین المللی باید به رخداد سیل­های نادر با دوره ­های بازگشت بالا اعتقاد داشته باشیم. عملیات آبخیزداری بسته به مشخصات و شرایط حوضه آبریز می‌­تواند باعث کاهش دبی سیلاب شو،د اما  در حوضه­ های کوهستانی و دارای رودخانه­ های طغیانگر نمی‌تواند جایگزین سدهای مخزنی شود.

عده ­ای از کارشناسان می‌­گویند سدسازی خود باعث افزایش خسارات سیل می­‌شود؟

جلیلی قاضی‌زاده: موافق نیستم. اگر چه ظرفیت رودخانه ­ها در پایین دست سدها، به علت کاهش سرعت جریان و رسوب گذاری و تعرض به آنها کاهش می­ یابد، اما در مجموع این نتیجه ­گیری کلی صحیح نیست. شاهد آن این است که حدود یک سوم آبهای سطحی کشور با حجمی حدود 40 میلیارد مترمکعب در خوزستان جریان دارد، اما آمار تلفات و خسارتهای سیل آن نسبت به بقیه نقاط کشور حداقل است که علت اصلی آن وجود سدهای مخزنی در این استان است. در سالهای گذشته نیز سیلابهای بزرگی توسط مخازن سدهای خوزستان مهار شده است، اما خبر آن عمومی نشد. 

*ماهیت سیلاب شیراز با سیلاب خوزستان کاملاً متفاوت بود

تفاوت سیلاب شیراز با سیلاب خوزستان در چه بود؟

جلیلی قاضی‌زاده: ماهیت سیلاب و تلفاتی که در شیراز اتفاق افتاد، با سیلاب خوزستان کاملاً متفاوت بود. در شیراز سیلابی شهری با دبی نه خیلی زیاد اتفاق افتاد که به علت پوشاندن و مسدود کردن مسیل طبیعی آن باعث حادثه و تلفات شد و اگر آن مسیل‌ پوشانده نمی­‌شد، این تلفات رخ نمی‌داد. اما پر شدن سدهای کرخه، دز، سفیدرود و بسیاری از دیگر سدهای کوچک در کشور در سیلابهای اخیر، به دلیل شدت بالای بارش و سرریز شدن مخازن، دلیلی بر ضرورت وجود آنها برای کنترل سیلاب است.

* عبور آب از روی تاج سد خطرناک است

آیا سرریز شدن یک سد می‌تواند پایداری آن را را تهدید کند؟

جلیلی قاضی‌زاده: برداشت مفهوم سرریز شدن آب سد نزد کارشناسان و افراد عادی متفاوت است. اگر آب از روی تاج سد عبور کند خطرناک است و پایداری سد تهدید می‌­شود، اما اگر آب از مجرای سازه سرریز سد که در تراز پایین تر از تاج سد ساخته می‌شود، به صورت پیش ­بینی شده عبور کند، تهدیدی نیست. در سیلابهای اخیر کشور، تا کنون سریز از روی تاج سد نداشتیم.  

*نمی‌­توان برای مدیریت منابع آب تمام مناطق کشور یک نسخه واحد پیچید

به هر حال بهترین و منطقی‌ترین روش مدیریت منابع آب و سیلاب در کشور چیست؟

قاضی‌زاده: ببینید، نمی‌­توان برای مدیریت منابع آب تمام مناطق کشور یک نسخه واحد پیچید. برای پاسخ به این سوال باید در هر منطقه گزینه ­های موجود از دیدگاههای اقتصادی، اجتماعی، زیست محیطی و غیره ارزیابی و بهترین روش انتخاب شود. اما با اینکه به طور مطلق گفته شود، سدسازی خوب نیست مخالف هستم. سد سازی باید یکی از گزینه­ های سازه‌ای باشد و نمی­‌تواند و نباید جایگزین راهکارهای مدیریتی شود.

یعنی آبخیزداری هم در برخی نقاط مفید است؟

جلیلی قاضی‌زاده:  بله. همان طور که قبلا گفتم هر گزینه دارای مزایا و معایبی است. روش­های آبخیزداری، نیز مانند دیگر گزینه‌ها از این اصل مستثنی نیست.

*موضوع نحوه رهاسازی آب و مدیریت مخزن سدها و یک موضوع علمی و کارشناسی است

در خصوص رهاسازی آب هم نظرات مختلفی وجود دارد و عنوان می‌شود که این اقدام به یک نهاد مستقل مثل شورای امنیت ملی سپرده شود؟

جلیلی قاضی‌زاده: نیازی به این اقدام نمی‌­بینم. موضوع نحوه رهاسازی آب و مدیریت مخزن سدها و یک موضوع علمی و کارشناسی است. دو دغدغه­ اصلی این ­است که اولاً تخلیه سدها در زمان قبل از سیلاب­های فصلی به اندازه­ کافی زیاد باشد تا در زمان سیلاب احتمالی، مخزن سد ظرفیت بیشتری برای کنترل آن داشته باشد و خسارتهای سیلاب حداقل شود و از طرف دیگر نباید مقدار تخلیه و رها­سازی آب آن قدر زیاد باشد که در صورت پر نشدن سد توسط سیلاب­، تابستان سال آینده، آب کافی برای شهرها و روستاهای پایین دست در دسترس نباشد.  هر دو موضوع، نگرانی و دغدغه ­های مشترک شورای امنیت ملی و وزارت نیرو است.

برخی  اعتقاد دارند که وزارت نیرو می­بایست در زمستان سال گذشته، آب بیشتری از سدهای تخلیه می‌­کرد تا ظرفیت بیشتری برای تسکین سیلاب­ها به وجود می‌آمد، اما دقت شود در صورتی که مانند سالهای قبل، بارش­های کافی نداشتیم، سطح آب مخازن سدها کاهش یافته و تامین آب برای تابستان سال بعد مناطق پایین دست، با مشکل مواجه می­‌شد. لذا این، یک موضوع بهینه سازی برای استفاده از آب سدها، با کمترین خطر است.

در اینجا بهتر است به جای پیشنهاد تغییر متولی، استفاده از سامانه‌های پیشرفته هواشناسی، مدل­های پیش بینی سیلاب، تجهیز به سامانه‌­های هشدار سیل و استفاده از علوم جدید پیشنهاد شود. در هر صورت در اینجا نیز اهمیت وجود مخازن سدها و مخصوصاً استفاده از سدهای زنجیره­ای برای بهره ­برداری بهینه اهمیت خود را نشان می­‌دهند.

*وارد دوره تَرسالی نشده‌ایم

آیا می‌توان گفت که کشور وارد تَرسالی شده است و نیاز به مدیریت مصرف آب وجود ندارد؟

جلیلی قاضی‌زاده: نمی‌توان گفت که وارد دوره تَرسالی شده‌ایم. زیرا بنا به نظر کارشناسان هواشناسی، علت بارش­های چند ماه اخیر پدیده‌های موضعی «جت استریم» (جریان جتی (به انگلیسی: Jet stream)، یا به اختصار جت، بادهای نسبتاً قوی متمرکز در یک جریان باریک در جوّ را می‌گویند.) در نیمکره شمالی است و اصولاٌ هنوز امکان پیش ­بینی­ های چند ساله در دنیا وجود ندارد، اما قطعاً می‌­توان گفت، نیاز به مدیریت مصرف آب در کشور همچنان در سالهای پیش ­رو وجود دارد.

دقت شود که کمبود آب در کشور در طول دهها سال اتفاق افتاده است و سیلابهای موجود نمی­توانند جبران کننده آن باشند. در حالت معمول نفوذ آب به داخل منابع آب زیرزمینی به کندی انجام می­‌شود و عبور کوتاه مدت سیلاب از مسیر رودخانه­ ها نمی­‌توانند تمامی آب سیلاب را ذخیره کند. در حوضه ­های آبریز مجاور دریاهای شمال و جنوب، حجم عمده سیلاب به صورت مستقیم به دریا وارد می­‌شود.  تراز مخازن سدها نیز باید در زمستان سال آینده برای عبور سیلابهای احتمالی مجدداً کاهش یابد.