فرونشست به عنوان یکی از مخاطرات مهم و با اولویت بالا در استان فارس تلقی شود/ بررسی ایجاد گسیختگی و فروچاله‌های متعدد در شرق مهارلو

به گزارش می‌متالز، به گفته دکتر طهمورث یوسفی با توجه به این مهم که سازمان زمین‌شناسی و اکتشافات‌ معدنی کشور، بررسی و پایش مخاطرات زمین‌شناختی و پدیده‌شناسی این مخاطرات را در دستور کار دارد و طی ۱۵ سال اخیر مرکز شیراز، مطالعات و پایش فرونشست زمین در استان فارس را انجام داده است.

وی خاطرنشان کرد: در این راستا، در مخاطره ایجاد درز و شکاف در برخی مناطق و دشت‌های استان فارس مانند شکاف در روستای کوه سفید داراب، شکاف در نزدیکی میراث جهانی تخت‌جمشید و نقش رستم، شکاف در شمال دشت مرودشت و روستای شول، شکاف در روستای دیندارلوی فسا، فروچاله در سورمق و فروچاله دشت ارژن، ایچ و مهارلو، به تفکیک بررسی کارشناسی، توسط مرکز زمین‌شناسی و اکتشافات‌ معدنی شیراز انجام و گزارشات مکتوب بررسی علل رخداد و راهکار‌های مقابله و کاهش خطر ارائه شده است.

یوسفی به بیان سابقه فروچاله‌های به وجود آمده در استان فارس پرداخت و تاکید کرد: حدود ۱۰ سال پیش در آبان ۱۳۹۳ در ۳۰ کیلومتری شرق–جنوب شرق شیراز در ۵/۵ کیلومتری جنوب روستای بهاران (گشنه‌گان) و ۵/۲ کیلومتری غرب روستای قندیلک مجموعه‌ای از ریز فروچاله‌هایی با اعماق کم که بیشترین عمق، حدود ۲ متر بوده، شکل گرفته بود که در این راستا گزارش "بررسی ایجاد گسیختگی و فروچاله‌های متعدد در شرق مهارلو" توسط کارشناسان مرکز زمین‌شناسی و اکتشافات‌ معدنی شیراز تهیه و منتشر شد.

مدیرکل زمین‌شناسی و اکتشافات‌ معدنی منطقه جنوب کشور (شیراز) علت اصلی درز و شکاف‌های یاد شده را افت سطح آب زیرزمینی در اثر برداشت بی‌رویه آب‌های زیرزمینی و خشکسالی‌های طولانی مدت و افت سطح ایستابی آب عنوان کرد و گفت: همچنین عوامل موثر زمین‌شناسی همچون وجود گسل بنیادی بیدزرد و گسله‌های فرعی ناشی از آن سبب تشدید و گسترش غار‌های زیر سطحی (کارست) در رسوبات نمکی دریاچه و کربناتی در سازند‌های زمین‌شناسی آسماری - جهرم در این منطقه شده است.

وی تصریح کرد: اکنون پس از ۱۰ سال با توجه به گسترش دهانه فروچاله و آشکار شدن بخش‌های پنهان قبلی و هجوم آب دریاچه و آب دزدی توسط این فروچاله‌ها و مشاهده چنین مخاطراتی توسط اهالی و مردم و پر بازدید شدن کلیپ مربوطه در فضای مجازی، مرکز زمین‌شناسی و اکتشافات‌ معدنی منطقه جنوب کشور (شیراز) مجددا به بررسی این پدیده مخاطراتی پرداخته و گزارش مربوطه را به روزرسانی کرد.

یوسفی با بیان این‌که فروچاله‌های مهارلو در ۳۰ کیلومتری شرق–جنوب شرق شیراز و ۵/۵ کیلومتری جنوب روستای گشنه‌گان رخ داده، یادآور شد: محل فرونشست بر روی رسوبات آبرفتی دریاچه‌ای و در نزدیکی رخنمون‌های سنگی کوه احمدی قرار دارد و رخنمون سنگی نزدیک فروچاله‌ها، واحد کربناتی آسماری–جهرم است و منشاء رسوبات آبرفتی منطقه از رخنمون‌های پیرامون دشت و رسوبات دریاچه‌ای است.

به گفته وی، بخش عمده این رسوبات، رسوبات ریز دانه در حد رس، سیلت و ماسه‌های نمکی با ضخامت زیاد است و به سمت غرب ضخامت رسوب بیشتر شده و به سمت شرق به رخنمون‌های سنگی متصل شده است.

مدیرکل زمین‌شناسی و اکتشافات‌معدنی منطقه جنوب کشور (شیراز) با تاکید بر این‌که محدوده فروچاله در نقشه زمین‌شناسی در شرق دریاچه مهارلو و نزدیک به رخنمون‌های سازند آسماری - جهرم است، تصریح کرد: با توجه به ناهمواری ملایم و پستی و بلندی‌های ناهمگون بستر دریاچه مهارلو، این دریاچه به شکل حوضچه‌های بزرگ و کوچک و متعدد تشکیل شده و زمان‌های پر بارش با بالا رفتن سطح آب، این حوضچه‌های پست همدیگر را تغذیه و سبب یکپارچگی آب دریاچه می‌شود.

وی ادامه داد: محدوده مورد بررسی یکی از این حوضچه‌ها است که در محدوده غرب روستای قندیلک قرار دارد که توسط ارتفاعات شرقی و شمال شرق و همچنین سریز آب‌های دریاچه در مواقع پر آبی دریاچه شکل می‌گیرد و در چنین شرایطی آب ذخیره شده تا تهی شدن آب آن در این قسمت، توسط ترک‌ها و مجموعه فروچاله‌های موجود زهکش و آب دزدی انجام می‌شود.

یوسفی با بیان این‌که پدیده فرونشست به کندی صورت می‌گیرد، تصریح کرد: در مورد فروچاله‌ها با توجه به تجارب بدست آمده از رخداد‌های قبلی چنین به نظر می‌رسد که در ابتدای تشکیل حفره با توجه به اینکه در زمان طولانی ریزش‌های زیرسطحی سقف غار‌ها و گالری‌های زیرزمینی انجام شده، حفره اولیه در زمان بسیار کوتاه‌تری شکل می‌گیرد به همین دلیل رخداد فروچاله از دیگر پدیده‌ها و اشکال فرونشستی مخاطره‌آمیزتر است.

مدیرکل زمین‌شناسی و اکتشافات‌ معدنی منطقه جنوب کشور (شیراز) افزود: حال پس از گذر زمان ۱۰ ساله طبیعتا گسترش فروچاله بویژه در بخش دهانه‌ای آن بیشتر شده و در مواقعی که آب دریاچه به آن سرازیر می‌شود، وسعت بیشتری را نشان می‌دهد و در فصل‌های خشک سال، دهانه این فروچاله‌ها به دلیل تبلور بلور‌های نمکی دهانه آنها کمتر می‌شود که بر همین اساس بایستی از ورود آب بویژه با حجم زیاد در این فرچاله‌ها جلوگیری شود.

وی ادامه داد: با توجه به بررسی‌های میدانی وجود غار‌های ناشی از انحلال نمک سبب ایجاد این فروچاله‌ها شده و همچنین ایجاد شکست‌های زیرزمینی در رسوبات درشت‌دانه در زیر رسوبات دریاچه‌ای (در مرز تبدیل رسوبات دریاچه‌ای به رسوبات آبرفتی مخروط افکنه‌ای) و وجود کانال‌ها و غار‌های زیرزمینی در رسوبات سخت مخروط افکنه‌ای و سنگ آهک‌های سازند کربناتی آسماری – جهرم از دیگر دلایل بروز این پدیده است.

یوسفی با بیان این‌که وجود کانال‌های زیرسطحی در این منطقه و همچنین نزدیکی به رخنمون‌های سنگ آهک سازند کربناتی آسماری- جهرم و وجود خطوط ضعف گسلی سبب تشدید و گسترش کانال‌های زیرزمینی در این منطقه شده، تصریح کرد: فروچاله‌ای که از لحاظ مکانیسم تشکیل تشابه زیادی با فروچاله مذکور دارد، فروچاله دریاچه ارژن است که این فروچاله از مجموعه از فروچاله‌های متعدد بزرگ و کوچک در حاشیه جنوب شرقی دریاچه ارژن تشکیل شده که سبب آب دزدی و تخلیه آب دریاچه ارژن می‌شود.

وی ادامه داد: دلایل ایجاد فروچاله‌های ارژن علاوه بر خشکسالی‌ها و برداشت بی‌رویه آب، وجود پدیده‌های کارستی (انحلال آهک) و ریزش سقف و بدنه غار‌های آهکی در مسیر گسل فعال و ثقلی دیواره شرقی دریاچه ارژن است، با این تفاوت که گستره زیادی از دشت ارژن شیب توپوگرافی به سمت فروچاله‌های ارژن دارد و سبب خروج حجم زیادی از آب دریاچه و خشک‌شدن دریاچه می‌شود و این در حالی است که در حاشیه شرقی دریاچه مهارلو با توجه به گسترش کم، حوزه آبریز در محل فروچاله است و زهکشی و ورود آب به فروچاله‌ها در زمان بالا رفتن حجم آبگیری دریاچه، تنها سبب خشک‌شدن بخش کم وسعتی از دریاچه مهارلو در این نقطه شده است.

مدیرکل زمین‌شناسی و اکتشافات‌ معدنی منطقه جنوب کشور (شیراز) با تاکید بر این‌که غار‌ها و کانال‌های زیرزمینی در دریاچه مهارلو از سطح به عمق با انحلال رسوبات نمکی دریاچه شروع شده، تصریح کرد: در زیر آن شکاف‌ها و گالری‌های موجود در آبرفت رسوبات مخروط‌افکنه‌ای و در نهایت غار‌های ناشی از انحلال سنگ‌های کربناتی است.

وی با اشاره به این‌که شکل‌گیری شکاف‌ها و ترک‌های ناشی از فرونشست در بخش‌های مختلف در سطح زمین ایجاد می‌شود، گفت: به‌طور غالب، در حاشیه نواحی در حال فرونشست حوضه آبرفتی، در نزدیکی رخنمون سنگ بستر در دشت، نواحی که سنگ بستر توسط ضخامت کمی از آبرفت پوشیده شده او تغییر رخساره در رسوبات آبرفتی است که کلیه موارد مذکور در ارتباط با پدیده شکاف‌ها و فروچاله‌های دریاچه مهارلو و در سایر نقاط استان فارس مانند فروچاله ارژن، فروچاله سورمق و فروچاله ایج صادق است.

یوسفی؛ ایجاد ترک و تخریب جاده‌ها و مسیر‌های ارتباطی، شکسته شدن خطوط لوله و شریان‌های حیاتی انرژی، آسیب‌دیدگی کانال‌های آبرسانی، ترک در پی سازه‌ها و دیوار‌های جداکننده، تخریب زمین‌های کشاورزی، آسیب به دام‌ها و حیات وحش، جابجایی و تغییر شکل در مسیر ریل راه‌آهن، تخریب لوله جدار و تجهیزات سر چاهی، شکستگی زهکش‌ها و لوله‌های فاضلاب، آلودگی آبخوان، تخلیه ناگهانی برکه‌های آب، وقوع تلفات انسانی‌و ... را به عنوان مخاطرات ناشی از فرونشست عنوان کرد.

مدیرکل زمین‌شناسی و اکتشافات‌ معدنی منطقه جنوب کشور (شیراز) تاکید کرد: در بین عوامل مؤثر در ایجاد فرونشست در بررسی اولیه، بنظر می‌رسد که برداشت بی‌رویه و بیش از حد مجاز از منابع آب زیرزمینی و ویژگی‌های مهندسی رسوبات، انحلال و عوامل زمین‌شناسی، عوامل اصلی ایجاد فرونشست و فروچاله‌ها این منطقه هستند.

وی با تاکید بر این‌که با توجه به وقوع فرونشست در دشت‌های مختلف استان فارس و گزارشات متعدد دریافتی توسط سازمان زمین‌شناسی مرکز شیراز این پدیده باید به عنوان یکی از مخاطرات مهم و با اولویت بالا در استان تلقی شود، تصریح کرد: در صورت ایجاد هرگونه زیرساختی بایستی مطالعات فرونشست در محدوده در اولویت باشد و همچنین با توجه به مطالعات انجام شده و تعیین پهنه‌های فرونشستی توسط سازمان زمین‌شناسی شیراز، می‌بایست زیرساخت‌های موجود در پهنه‌های فرونشستی به صورت دوره‌ای پایش، بهینه‌سازی و مقاوم‌سازی انجام شود.

وی همچنین به ارائه راهکار‌هایی در ارتباط با فروچاله مهارلو پرداخت و گفت: جهت جلوگیری از آلودگی آبخوان‌ها، سست‌شدن رسوبات و عدم گسترش دهانه فروچاله بایستی از نفوذ آب دریاچه به این حفره‌ها جلوگیری کرد و همچنین اجرای طرح‌های آبخیزداری در بخش شرقی و شمال شرقی این منطقه، نصب علائم خطر در پیرامون منطقه و ایمنی‌سازی، فرهنگ‌سازی و اطلاع‌رسانی جهت کاهش مصرف به‌ویژه در برداشت آب‌های زیرزمینی و مصارف کشاورزی و مدیریت یکپارچه منابع آب توسط دستگاه‌های مرتبط ضروری است.

منبع: سازمان زمین‌شناسی و اکتشافات‌ معدنی کشور