بهره‌وری بالای 90درصد در «طرح جامع آبِِ» شرکت مس

شرکت ملی صنایع مس ایران، بیش از یک‌دهه پیش طرحی با عنوان «طرح جامع آب» اجرا کرده که باعث مصرف بهینۀ آب در صنعت مس شده است. ابعاد مختلف این طرح را در میزگردی با حضور «سیداحمد هاشمیان»، مدیر پروژۀ مشاور طرح جامع آب و «همایون ذاکر»، رئیس هیأت‌مدیره و مدیر مهندسی پروژۀ طرح جامع آب بررسی کرده‌ایم تا علل توجه بنیاد جهانی انرژی به این طرح مشخص شود.

چه ویژگی‌هایی باعث شده بنیاد جهانی انرژی، نظر مثبتی درباره این طرح داشته باشد؟

ذاکر: بنیاد جهانی انرژی هرساله به‌دنبال پروژه‌هایی است که از چهار جنبۀ اقتصادی، اجتماعی، فن‌آوری و زیست‌محیطی، ویژگی‌های خاص داشته باشند. این بنیاد می‌گوید طرح‌تان را بیاورید و بگویید به لحاظ اجتماعی چه دستاوردهایی دارد، به لحاظ اقتصادی چه ارزش افزوده‌ای داشته، شرایط زیست‌محیطی طرح چگونه است و در فن‌آوری هم چه نوآوری‌هایی داشته است. من شخصاً در جلسات امتیازدهی «طرح جامع آب» بودم؛ در جلسات، در این چهار زمینه سوالاتی می‌کردند و می‌گفتند هرکدام را برای ما توضیح دهید. در آن‌جا با توضیحاتی که ارائه شد، گفتند این طرح ارزش دریافت جایزه را دارد. درواقع، مجموع پروژه‌های اجراشده در «طرح جامع آب» در مجتمع مس سرچشمه ازقبیل احداث بند انحرافی و واحد تصفیۀ آب رودخانۀ شور، ترفیع سد باطلۀ موجود مجتمع، احداث سد آب‌گیر روی رودخانۀ شور، احداث تغلیظ‌کننده‌های جدید باطله با تکنولوژی روز دنیا، بازسازی و نوسازی خطوط لوله و ایستگاه‌های پمپاژ آب برگشتی از سد باطله و احداث خطوط لوله و ایستگاه پمپاژ آب بازیافتی از تغلیظ‌کننده‌های جدید را واجد این شرایط دانستند. با اجرای مطالعات و طرح‌های اجرایی در «طرح جامع آب»، شرکت مس به‌راحتی می‌تواند این ادعا را داشته باشد که بازدهی استفاده از آب ازطریق بازیافت مکرر آب در چرخۀ فرآیند، کاملاً در سطح عملکردهای خوب و قوی بین‌المللی است که می‌تواند توجه مجامع بین‌المللی مرتبط را به خود جلب کند.

به ما بگویید این طرح در هریک از آن چهار جنبه، چه کرده است؟

ذاکر: جنبۀ اقتصادی «طرح جامع آب» از همه ملموس‌تر است. برای توضیح این جنبه، ابتدا باید تصوری از ارزش آب در استان کرمان داشته باشیم و بدانیم ارزش هر مترمکعب آب در این استان چقدر است. اعداد می‌توانند از دوسه هزار تومان تا 12هزار تومان بر مترمکعب باشند. حالا پروژه‌ای را تصور کنید که سالانه در مقیاس چندصد هزار مترمکعب، برای شما آب صرفه‌جویی می‌کند. قطعاً می‌توانید متوجه شوید چنین پروژه‌ای چه ارزش اقتصادی‌ای دارد. همۀ این‌ها البته مربوط به زمانی است که آب موجود باشد و شما بتوانید برای آن قیمت بگذارید، اما در برخی موارد اصلاً آبی موجود نیست. در این شرایط، قیمت آب بی‌نهایت می‌شود. در چنین شرایطی اگر آب باشد، کار انجام می‌شود و اگر نباشد، کار تعطیل می‌شود. زمانی که آب هست و می‌توانیم روی آب قیمت بگذاریم، می‌بینیم درنتیجۀ اجرای این طرح، ارزش اقتصادی خیلی‌خوبی به‌دست آورده‌ایم، اما وقتی آبی وجود ندارد ارزش اقتصادی این طرح می‌شود کل ارزش توسعۀ صنعت.
از جنبۀ زیست‌محیطی هم، فشار را از روی آب زیرزمینی منطقه برداشته‌ایم. اگر شما بیش از اندازه از آب‌های زیرزمینی منطقه، آب برداشت کنید، دشت نشست می‌کند و در این شرایط دیگر باران‌های بعدی نمی‌تواند سفره‌های آب زیرزمینی را پُر و مشکلات ناشی از خشکسالی را برطرف کند. یعنی اگر بیش از اندازه از سفره‌های زیرزمینی آب برداشت شود، دشت به‌عنوان ظرف نگه‌دارندۀ آب، تا ابد از بین می‌رود. متأسفانه در برخی مناطق، این حادثه رخ داده است. بنابراین، کسی که بتواند جلوی این حادثه را بگیرد، کارش ارزش زیست‌محیطی دارد. از طرف دیگر، حجم باطله‌ای که ما با آن سروکار داریم، چند صد میلیون تن است. درواقع، مقدار باطله‌ای که از فلوتاسیون خارج می‌شود، حدود 40 تا 50 برابر خاک کنسانتره‌ای است که تولید می‌شود. بنابراین، باید یک سد مطمئن در جایی که اطمینان داشته باشیم آب‌های زیرزمینی را آلوده نمی‌کند، بنا کنیم تا برای مدت 10 تا 40 سال با خیال راحت باطله را پشت سد بفرستیم و مطمئن هم باشیم اثر نامطلوبی روی محیط‌زیست نمی‌گذارد، که این کار هم در این طرح انجام شده است.
از جنبۀ فن‌آوری هم، نمی‌شود گفت نوآوری داشته‌ایم، اما می‌شود گفت از تکنولوژی روز دنیا، خوب استفاده کرده‌ایم. تکنولوژی‌ای که در سیستم آب‌گیرها یا تیکنرها به‌کار رفته، تکنولوژی روز دنیا بوده. زمانی که پروژۀ Paste Thickener اجرا شد، در نوع خودش بزرگ‌ترین Paste Thickener دنیا بود و می‌شود گفت شرکت مس در این زمینه، صف‌شکن بود.
درنهایت، به لحاظ اجتماعی هم باید بگوییم طرح‌های توسعه‌ای، موجب اشتغال و رفاه بیشتر می‌شود و «طرح جامع آب» موجب شده پروژه‌های توسعه‌ای قابل اجرا باشند و به‌تبع آن، افرادی مشغول به‌کار شوند. ضمن این‌که با رعایت ضوابط زیست‌محیطی، از وارد شدن صدمات اجتماعی به مردم نیز جلوگیری شده است. یکی از صدمات اجتماعی که سدهای باطله در دنیا داشته‌اند، خراب شدن آن‌هاست؛ کافی است یک سد باطله خراب شود و به‌راحتی چندین شهر و روستای اطراف خودش را تا سال‌ها به لحاظ پخش شدن باطله و بعدها نفوذ آن به آب‌های زیرزمینی یا سطحی، با مشکل مواجه کند. با تمهیدات خوبی که در طراحی و اجرای سد باطله داشتیم، یکی از مطمئن‌ترین سدهای باطله ساخته شده تا موجب آسیب‌های زیست‌محیطی و اجتماعی در آینده نشود.

مهندس هاشمیان! در این طرح چقدر از توان بومی استفاده شده است؟

هاشمیان: به‌طور کلی، کار توسط پیمانکاران داخلی انجام گرفته است. پیمانکارانی بودند که برخی از آن‌ها حتی تجربۀ انجام کارهای این‌چنینی نظیر ساخت سد باطله و آب‌گیری باطله را نداشتند، اما با اجرای این طرح رشد پیدا کردند و چون ارتباط خیلی‌خوبی بین پیمانکاران داخلی و خارجی برقرار شده بود، دانش و تکنولوژی بسیار خوب به داخل انتقال داده شد. ضمن این‌که بیشتر پروژه‌ها به‌صورت مشارکت بین شرکت صاحب تکنولوژی و شرکت داخلی انجام گرفت. برای ساخت Paste Thickenerها، تا جایی که امکان داشت ساخت قطعات توسط پیمانکاران داخلی انجام گرفت و برخی قطعات هم وارد شد؛ به‌طوری‌که در ساخت Paste Thickenerهای معدن مس میدوک، پیمانکار داخلی پروژه در روند کار به حدی از توانمندی رسید که خودشان بیشتر قطعات و اجزای سیستم را در منطقه ساختند و قطعات کمتری وارد شد. علاوه بر این، خود ما به‌عنوان مشاور پروژه‌های «طرح جامع آب»، وقتی کار را با شرکت ATC استرالیا شروع کردیم، در ابتدای کار 80درصد فعالیت‌ها را آن‌ها انجام می‌دادند، اما خوش‌بختانه الان با تعامل انجام‌گرفته و انتقال دانش فنی، حدود 15درصد کار را آن‌ها انجام می‌دهند و 85درصد کارهای مهندسی و نظارت عالیه را شرکت داخلی انجام می‌دهد. این‌ها را که کنار هم می‌گذاریم، می‌بینیم مجموعه‌هایی بودند که در انتقال آب، آب‌گیری باطله و ساخت سد باطله، به جایی رسیده‌اند که الان درصد کمی از کار را باید خارجی‌ها انجام دهند و بقیۀ کار توسط پیمانکاران داخلی انجام می‌شود.
یک مورد دیگر هم که این‌جا لازم می‌دانم به آن اشاره کنم، در ارتباط با فیلترپرس‌هاست. شرکت مس برای یک‌سری پروژه‌ها در مناطق کم‌آب‌تر، از فیلترپرس‌هایی استفاده می‌کند که آب‌گیری را به نهایت می‌رساند.

چند درصد؟

ذاکر: راندمان 85درصد با فیلترهای فشاری به 92درصد می‌رسد.
هاشمیان: یعنی 92درصد آب قبل از این‌که به‌عنوان باطله رها شود، با فیلترپرس گرفته می‌شود. از این فن‌آوری در پروژه‌های اشل کوچک مثل چهل‌کورۀ زاهدان که مشکل آب در آن وجود داشت و الان هم در پروژه‌هایی مثل دره‌زار و چاه‌فیروزه، قرار است استفاده شود. اگر یکی‌دو پروژه انجام شود، شرکت مس می‌تواند ادعا کند که پیمانکار و مشاوری که با مس کار کرده، می‌توانند برای صنعت‌های دیگر هم سیستم فیلترپرس را اجرا کنند.
ذاکر: در زمینۀ بحث بومی‌سازی که مطرح کردید، باید اشاره کنم از ویژگی‌های «طرح جامع آب» این است که به‌واسطۀ اعتماد و پشتیبانی مدیران شرکت مس، پروژه‌های مربوط توانستند بستر بسیارخوبی برای نقش‌آفرینی و همچنین فراگیری نیروهای داخلی در کنار مجموعه‌های مجرب خارجی فراهم کنند. در زمینۀ طراحی‌های مهندسی، ترکیبی از مهندسان مشاور استرالیایی (ATCWilliams) و شرکت ایرانی «مهندسان مشاور آب و محیط خاورمیانه»، مسئولیت طراحی‌ها، مشاوره‌های مهندسی و نظارت بر اجرا را بر عهده داشتند. در زمینۀ مدیریت پروژه‌ها، از خدمات مهندسان مشاور ایرانی استفاده شد. در زمینۀ اجرای سدها، خطوط لوله و  ایستگاه‌های پمپاژ، تماماً از توان پیمانکاران داخلی استفاده شد. در ساخت تغلیظ‌کننده‌های جدید باطله که از پروژه‌های مهم و کلیدی طرح به‌حساب می‌آمد، مشارکتی از شرکت FLSmidth دانمارک و شرکت کانی‌مس، مسئولیت طراحی و اجرای آن را بر عهده داشتند. با قاطعیت می‌توان گفت که در پایان اجرای پروژه‌های «طرح جامع آب» مجتمع مس سرچشمه، شرکت‌های ایرانی درگیر در این پروژه‌ها به لحاظ علمی و تجربی، ارتقای بسیارخوبی پیدا کردند. این امر، زمانی به‌خوبی خود را نشان داد که در ادامه و در دیگر پروژه‌های «طرح جامع آب» در سال‌های بعد، میزان حضور کارشناسان و شرکت‌های خارجی به‌مراتب کاهش پیدا کرد و شرکت‌های ایرانی، هم مسئولیت بیشتری پیدا کردند و هم امور محوله را با کیفیت و اطمینان بیشتری به انجام رساندند.

آیا می‌توانیم الگویی برای بقیۀ صنایع در این زمینه باشیم؟

ذاکر: وقتی به Paste Thickenerها اشاره می‌کنیم، جزو پیش‌روها و صف‌شکن‌ها بودیم و الان هم که به فیلترهای فشاری پرداخته‌ایم، جزو صف‌شکن‌ها هستیم؛ یعنی همواره شرکت مس، حداقل در زمینۀ آب و باطله که ما کار می‌کنیم، جزو اولین‌ها بوده است.

آیا می‌توانیم این دستاوردها را به صنایع دیگر منتقل کنیم؟

ذاکر: معتقدم نه‌تنها می‌توانیم بلکه باید این کار صورت بگیرد. الان عمدۀ معادن مطرح کشور، در ایران مرکزی است؛ یعنی در خشک‌ترین نقطۀ ایران؛ چاره‌ای جز این نیست که صنایع از این دستاوردها استفاده کنند. اصلاً طرح‌های بزرگ انتقال آب هم در همین راستاست، اما اولویت قبل از انتقال آب، این است که از همین آب موجود بهره‌برداری بهینه داشته باشیم. به نظر من، طرح‌های جامع آب که در سرچشمه، میدوک و سونگون اجرا شده، می‌توانند الگو باشند و الگو خواهند شد؛ چراکه به‌دلیل بی‌آبی و تنش و فشاری که به صنایع وارد خواهد آمد، به این سمت خواهند رفت.

و حرف آخر؟

ذاکر: تأکید می‌کنم پروژه‌های «طرح جامع آب»، واقعاً بستر خوبی برای رشد جامعۀ تخصصی داخل کشور بود؛ یعنی تمام افرادی که خداوند این فرصت را به آن‌ها داده بود که درگیر این پروژه‌ها شوند، در پایان پروژه‌ها رشد قابل توجهی کردند؛ بنابراین، هم مشکل صنعت مس در رابطه با مسائل آب در حد خودش حل شد و هم این‌که جامعۀ تخصصی مرتبط در داخل کشور، رشد خیلی‌خوبی پیدا کرد و این واقعاً ارزشمند است. زمانی فقط به پروژه نگاه می‌کنید و می‌گویید خدا را شکر که این کارخانه ساخته و این تأسیسات برپا شد، اما زمانی در کنار آن، رشد انسانی هم داشته‌ایم؛ پروژه‌های «طرح جامع آب» مس، این برکت را داشت که در کنار اجرای پروژه، انسان‌هایی از این کشور رشد کردند و این، نکته‌ای کلیدی است که باید به آن توجه شود.

هاشمیان: در همین زمینه باید بگویم متولی سدسازی در کشور ما وزارت نیروست، اما شرکت مس در رابطه با سدسازی، در میدوک و رودخانۀ شور، دو سد هسته‌آسفالتی آبی ساخته که بسیار بزرگ‌تر از سد هسته‌آسفالتی ساخته‌شده توسط وزارت نیروست. شرکت مس، جزو نمونه‌هایی است که در این زمینه هم نوآوری کرده است. این دستاورد مهمی است و ما بسیار خوشحالیم که در این دستاورد، سهمی -اگرچه ناچیز- داشته‌ایم.