اکتشاف معادن کاهش یافته است

به گزارش می متالز، اکتشاف منابع معدنی نقش بسیار مهمی در سرمایه‌گذاری‌های کلان اقتصادی کشورها در حوزه معدن و صنایع معدنی دارد و به‌عنوان اولین حلقه از زنجیره ارزش مواد معدنی و فلزی محسوب می‌شود. ایران در این زمینه چه اقداماتی انجام داده است؟ مرکز پژوهش های مجلس در گزارشی «الزامات توسعه اکتشاف منابع معدنی و ارتقای جایگاه سازمان زمین شناسی و اکتشافات معدنی کشور» را بررسی کرده است.

طبق این گزارش، کشورهای دارای برنامه راهبردی اکتشاف که موفق به ایجاد پایگاه جامعی از داده‌های اکتشافی و زمین‌شناسی شده‌اند، امنیت و جذابیت سرمایه‌گذاری در این بخش را تا اندازه زیادی افزایش داده‌اند. روند صعودی سرمایه‌گذاری در اکتشاف منابع معدنی دنیا که از سال 2007 آغاز شد، در سال 2012 به بالاترین میزان خود رسید. روند هزینه‌کرد اکتشافی برای عناصر فلزی غیرآهنی در ربع قرن گذشته در سراسر دنیا همواره صعودی بوده است که نشان از اهمیت اولین حلقه فعالیت‌های معدنی در جهان است. بر اساس آمار سازمان زمین‌شناسی چین، در سال 2017 در این کشور بیش از پنج میلیون متر حفاری اکتشافی با سرمایه‌گذاری 1.3 میلیارد دلار انجام‌شده است. استرالیا نیز در سال 2016 با سرمایه‌گذاری 1.5 میلیارد دلاری، حدود هشت میلیون متر حفاری اکتشافی انجام داده که به کشف منابع و ذخایر معدنی جدید منجر شده است.

براساس گزارش مرکز پژوهش ها، حوزه اکتشاف منابع معدنی کشور نیازمند تحولات اساسی در تأمین مالی، اصلاح ساختارها و تخصیص بودجه متناسب با نیازهای کشور و برنامه‌های راهبردی در بخش معدن و صنایع معدنی است. ارتقای جایگاه سازمان زمین‌شناسی و اکتشافات معدنی کشور و تبدیل‌شدن این سازمان به مرجع فعالیت‌های اکتشافی، تأمین مالی بخش اکتشاف کشور با فراهم کردن امکان تشکیل کنسرسیوم‌های اکتشافی با همراهی فعالان حوزه معدن و صنایع معدنی، اختصاص بخشی از درآمدهای حقوق دولتی معادن به حوزه اکتشاف، واقعی کردن قیمت حامل‌های انرژی و استفاده از منابع آزادشده از این محل، تقویت ژئوتوریسم، ایجاد جذابیت برای سرمایه‌گذاری بخش خصوصی، پوشش ریسک فعالیت‌های  اکتشافی با تقویت صندوق بیمه سرمایه‌گذاری فعالیت‌های معدنی، ارتقای جایگاه نظام‌مهندسی معدن کشور و تدوین قوانین و مقررات شفاف بر اساس معیارهای استاندارد جهانی جهت تعامل بهینه بخش معدن، منابع طبیعی و محیط‌زیست ازجمله الزامات ایجاد تحول در اکتشاف منابع معدنی کشور است.

این گزارش همچنین اضافه می کند: ورود سازمان‌ها و نهادهای مختلف ازجمله ایمیدرو، سازمان انرژی اتمی و وزارت نفت به مقوله اکتشاف در کشور موجب شده است تا مرجعیت سازمان زمین‌شناسی و اکتشافات معدنی تا اندازه زیادی از بین رفته و داده‌های زمین‌شناسی و اطلاعات اکتشافی به‌صورت پراکنده در اختیار سازمان‌ها و نهادهای مختلف قرار گیرد. ایجاد پایگاه جامع اطلاعات علوم زمین و هوشمندسازی این بخش با یکپارچه‌سازی نهادهای دخیل در بخش اکتشاف و تعیین مرزهای دقیق فعالیت هر سازمان یا نهاد در قالب تشکیل کارگروه ملی اکتشاف منابع معدنی می‌تواند تا اندازه زیادی زمینه را برای حضور جدی بخش خصوصی در توسعه معادن و صنایع معدنی کشور فراهم سازد. تجمیع فعالیت‌های اکتشافی در سازمان زمین‌شناسی و اکتشافات معدنی می‌تواند گام مهمی در ارتقای جایگاه اکتشاف در کشور باشد. در کنار اکتشافات معدنی، معاونت زمین‌شناسی این سازمان وظیفه مهم برداشت و تهیه نقشه‌های زمین‌شناسی، مطالعه و پایش مخاطرات زمین و مطالعات زمین‌شناسی دریایی را بر عهده دارد که تقویت این بخش تأثیر بسزایی در امکان پیش‌بینی مخاطرات طبیعی در کشور و منطقه دارد.

وضعیت ایران در منابع معدنی چگونه است؟

ایران با وسعت یک میلیون و 648 هزار و 195 کیلومترمربع در رده هجدهمین کشور پهناور جهان قرار دارد. ایران به‌عنوان کشوری که ازنظر منابع و معادن طبیعی غنی است، دارای ظرفیت‌های گسترده‌ای در زمینه استخراج و فراوری مواد معدنی و تولید محصولات با ارزش‌افزوده بالاست. کشور ایران دارای ذخایر عظیم معدنی چون سنگ‌آهن، سنگ مس، طلا، سرب و روی، تیتانیم، منیزیم، بوکسیت، نفلین‌سینیت، سنگ‌های ساختمانی و تزئینی، سنگ‌آهک، دولومیت، زغال‌سنگ و... است. ذخایر قطعی معادن شناسایی‌شده کشور بر اساس آخرین آمار وزارت صنعت، معدن و تجارت 50 میلیارد تُن است که در سال 1396، ظرفیت اسمی استخراج معادن کشور حدود 721 میلیون تُن بوده که میزان استخراج واقعی در این سال 382 میلیون تُن برابر با 52 درصد ظرفیت استخراج اسمی معادن بوده است. در سال‌های اخیر (1391-1396)، سهم ذخیره قطعی معادن گروه فلزی از ذخیره قطعی کل معادن حدود 11 درصد بوده است و این میزان برای ذخیره قطعی معادن گروه سنگ‌های تزئینی حدود 4 درصد و برای گروه مصالح ساختمانی 62 درصد است.

بخشی از مواد معدنی استخراج‌شده از معادن در واحدهای فراوری و تولید محصولات فلزی معدنی مورداستفاده قرارگرفته و بخشی ازآن‌پس از فراوری یا آماده‌سازی صادر می‌شود. ارزش صادرات معادن کشور در سه سال (1394 تا 1396) به ترتیب، 746 ،1121 و 1205 میلیون دلار بوده است. همچنین از میزان 23.8 میلیون تُن صادرات مواد معدنی در سال 1396، ازنظر وزنی 19 میلیون تُن مربوط به انواع سنگ‌آهن است که حدود 80 درصد صادرات مواد معدنی کشور را به خود اختصاص داده است. با این اوصاف، اکتشاف مواد معدنی نقش بسیار مهمی در سرمایه‌گذاری‌های کلان بخش معدن و صنایع معدنی دارد.

یکی از واقعیات بخش اکتشاف در ایران تداخل وظایف حاکمیتی است که قانون‌گذار، سازمان زمین‌شناسی و اکتشافات معدنی کشور را به‌عنوان متولی آن برگزیده است، ولی آنچه در حال جریان است، سیاست‌گذاری واحد و منسجمی برای استفاده از پتانسیل‌های موجود در کشور انجام‌نشده و سازمان‌ها و نهادهای مختلفی مانند وزارت صنعت، معدن و تجارت، سازمان زمین‌شناسی و اکتشافات معدنی، سازمان توسعه و نوسازی معادن و صنایع معدنی ایران، سازمان انرژی اتمی کشور و بعضاً وزارت نفت با توجه به نیازها و اهداف هر نهاد به سیاست‌گذاری یا انجام عملیات اکتشافی در کشور اقدام کرده‌اند که نمایانگر این مسئله است که اکتشاف در ایران دارای چند متولی بوده و همه بخش‌های فعال در امر اکتشاف در همه حلقه‌ها و بدون هماهنگی و بعضاً به‌صورت موازی فعالیت می‌کنند.

براساس این گزارش، در سال 1380 با تأسیس سازمان توسعه و نوسازی معادن و صنایع معدنی ایران (ایمیدرو) و آغاز همکاری آن سازمان طی سال‌های 1381 و 1382 با سازمان زمین‌شناسی و اکتشافات معدنی کشور اعتبارات بیشتری به موضوع اکتشاف مواد معدنی اختصاص یافت و تحرکی در سازمان زمین‌شناسی و اکتشافات معدنی ایجاد کرد و امکان مشارکت بخش خصوصی در فعالیت‌های اکتشافی ایجاد شد. عموماً به دلیل بالا بودن ریسک اکتشاف، بخش خصوصی تمایل کافی برای پذیرش این ریسک را نداشت و از طرفی توان فنی و عملیاتی بخش خصوصی در زمینه اکتشاف ناچیز بود. بر اساس آمار دریافتی از سازمان زمین‌شناسی و اکتشافات معدنی کشور در 35 سال گذشته فعالیت چشمگیری در زمینه اکتشاف معادن انجام‌نشده است و از یک‌میلیون و 640 هزار کیلومترمربع مساحت کشور، حدود 100 هزار کیلومترمربع و با عمق متوسط 300 متر اکتشاف شده است که میزان ناچیزی نسبت به مقیاس‌های جهانی به شمار می‌رود. در تمام عمر فعالیت‌های معدنی در ایران حدود 5 الی 6 میلیون متر حفاری انجام‌شده است. این در حالی است که در کشورهای معدن خیز ازجمله چین و استرالیا سالیانه این میزان حفاری اکتشافی انجام می‌گیرد. در این کشورها علاوه بر توجه به مسئله اکتشاف منابع جدید، در مناطقی که مورد بهره‌برداری قرارگرفته‌اند مجدداً عملیات اکتشاف تفصیلی و عمق‌های بیشتر انجام می‌شود.