سیلاب‌هایی که نباید فراموش شوند

به گزارش می متالز، محمد جواد سمیعی، دانش آموخته گروه مدیریت در سوانح طبیعی دانشگاه تهران و کارشناس امور اجتماعی آب در یادداشتی نوشت: در آغاز سال جاری (98)، نقاط مختلفی از کشورمان درگیر بارش­‌های شدید و به دنبال آن وقوع سیلاب شد.

سیل‌­هایی که در استان­هایی نظیر گلستان، لرستان و خوزستان، تلفات و خسارات جدی برجای گذاشت. با فروکش کردن سیلاب­‌ها از نیمه بهار، تمرکزها و توجه به سوی برنامه­‌های بازسازی و جبران خسارت­‌ها معطوف شد، برنامه‌هایی که البته بعضا تنها به ساخت­وسازها و کارهای صرفا سازه­ای می‌پردازد (نوعی بازگشت انحرافی به رویکردهای سدسازی افراطی)؛ اما به نظر می رسد یک حلقه مهم در زنجیره درس آموختن از این حادثه ملی، ضعیف تر از بقیه باشد و آن، گسترش آموزش­‌هایی است که به آگاهی و آمادگی جامعه برای مواجهه مناسب با چنین حوادثی بیانجامد.

واقعیت آن است که آسیب­‌پذیری در قبال سیلاب و حتی اصولا شکل­‌گیری سیلاب­‌های مخرب، تا حد قابل توجهی، متاثر از نوع فعالیت­‌های بشر است و بر این اساس، آموزش­‌های صحیحی که به آگاهی و مهارت واکنش مناسب در قبال مسئله سیلاب منتهی شود، می‌­تواند به کاهش جدی آسیب­‌ها و خسارت‌­ها منتهی شود. متناسب با وضعیت کشور ما از منظر در معرض سیلاب بودن در بسیاری از نقاط آن، آموزش‌­هایی فراگیر و موثر در این حوزه، کاملا الزامیست و بستر آموزش و پرورش، به عنوان نظام آموزش رسمی کشور، نقشی بی بدیل در این رابطه می تواند داشته باشد.

در این رابطه، چند نکته کلیدی قابل مرور است:

سوانح طبیعی به‌ویژه زلزله و سیل پدیده­ه‌ایی هستند که در موقعیت جغرافیایی و طبیعی کشور ما، نه به عنوان یک استثنا بلکه به عنوان یک تهدید تقریبا همیشگی، حضور دارند. پس سیلاب­‌ها، با شدت­‌های مختلف و در نقاط مختلف، باز هم بروز خواهند کرد. البته بیان آن که وارد دوره ترسالی شده ایم یا آنچه رخ داده ناشی از پدیده به اصلاح تغییر اقلیم است، غیرعلمی است و نیاز به مطالعات بسیار بیشتری دارد.

سیلاب از یک منظر، در مقابل کم آبی و خشکی است اما از منظر دیگر، تنها روی دیگر سکه خشکسالی است. هر چند بهار 98 توام با بارش­های زیادی بود اما هنوز هم منابع آبی خصوصا آب­های زیرزمینی، از نحوه مدیریت و مصرف ما بشدت رنج می برند. برجسته کردن آموزش‌­های سیلاب، همراه و توام با آموزش‌­های مربوط به سازگاری با کم آبی است نه در نقطه مقابل آن.

در همکاری که در تابستان امسال با هیات ویژه گزارش ملی سیلاب و کارگروه آموزش و منابع انسانی این هیات داشتم، کتاب­های درسی مقاطع ابتدایی و متوسطه را از منظر آموزش­‌های مرتبط با سوانح طبیعی و به طور خاص سیلاب، بررسی کردیم. هر چند سرنخ­هایی در حال حاضر در این رابطه در کتاب­‌های درسی وجود دارد اما با آنچه به عنوان سطح حداقلی برای یک شهروند در کشور سانحه­‌خیزی چون ایران نیاز است، فاصله بسیار دارند.

در سالی که با با سیلاب­های شدید آغاز شده، فرصت مناسبی است تا ظرفیت­های این حوزه به طور زیربنایی و منسجم (نه پراکنده و بدون یک نقشه مفهومی) در نظام آموزش رسمی مورد بازبینی قرار گیرد.

تا فراهم شدن یک برنامه ملی منسجم در رابطه با آموزش در مقاطع ابتدایی و متوسطه، ظرفیت­هایی نظیر کتاب انسان و محیط زیست می تواند مورد استفاده قرار گیرد. انسان و محیط زیست، کتاب درسی نو نگاشتیست که در پایه یازدهم برای تمامی دانش آموزان رشته های گوناگون از دو سال قبل، مورد تدریس قرار می گیرد. خوشبختانه، قرار است امسال در همکاری سازنده ای میان بخش آب کشور و سازمان پژوهش و برنامه ریزی آموزشی وزارت آموزش و پرورش، ذیل فصل اول این کتاب (آب، سرچشمه زندگی) و در مسیر گسترش سواد آبی در میان دانش آموزان، بحث های مربوط به سیلاب نیز دنبال شود.

آموزش­‌های سیلابی تنها از جنس آگاهی نیستند و نوعی مهارت آموزی را نیز می طلبد تا چه در مرحله پیشگیری (که اصولا مهم­تر هست) و چه در مرحله مواجهه با سیلاب، بتوان کنش­‌ها و واکنش­‌های عملی موثر و مناسب داشت. بر همین اساس است که علاوه بر آموزش‌های کلاسی در قالب کتاب انسان و محیط زیست، برنامه ریزی شده است تا اقداماتی مانور گونه و با هدف تمرین آموخته­‌ها در فضایی عملی و واقعی، در روز پنجم اسفند ماه، در مدارس متوسطه دوم کشور، اجرا شود. برنامه ای که با الهام گرفتن از تجارب کشورهای پیشرو در این عرصه، فاصله گرفتن از نمایش و در نهایت اجرای علمی و صحیح (براساس چارچوب راهنمایی که در مراحل نهایی شدن است)؛ می تواند تجربه ای جدید و ارزشمند را رقم بزند. 

علاوه بر کتاب­ها و برنامه­‌های رسمی درسی، ظرفیت‌­هایی جانبی نظیر داستان، انیمیشن، بازی و ... با محوریت بحث انتقال مفاهیم حوزه سوانح طبیعی و سیلاب، می تواند بشدت اثرگذار باشد. امری که البته تاکنون کاملا مورد بی مهری بوده است.