گزارش مقدماتی بررسی‌های زمین‌شناختی زمینلرزه در پهنه مهلرزه‌ای زمینلرزه ۱۷ آبان ۹۸ منطقه ترکمنچای با بزرگای۵.۹ در شمال باختری ایران

به گزارش می‌متالز، در چکیده این گزارش می‌خوانیم: در پی رخداد زمینلرزه بامداد جمعه 17 آبان ماه1398 به بزرگای 5.9 در گستره شمال باختری شهرستان میانه (منطقه عمومی ترکمنچای)، خسارات و تلفات نسبتا گسترده‌ای در این منطقه رخ داد. بر پایه شواهد تاریخی، این گستره در 426 سال پیش نیز تجربه ­گر چنین زمینلرزه­ای بوده است (1593 AD, M=6, I0=VIII).

از این رو، تیم تخصصی سازمان زمین‌شناسی و اکتشافات‌معدنی کشور (متولی بررسی گسل­‌های جنبا به‌­عنوان سرچشمه‌های زمینلرزه‌ای در ایران) با حضور سریع در منطقه زلزله‌زده به بررسی پهنه گسلی مسبب این رخداد  پرداخت. طی یک هفته بررسی­‌های دفتری و میدانی گسترده و با توجه به سازوکار کانونی، توزیع روستاهای به شدت آسیب دیده، تحلیل­‌های InSAR و اینترفرامتری رادار و نحوه آرایش و توزیع پسلرزه­‌های این زمینلرزه اثرگذار، عملکرد پهنه‌ای گسلی و چپگرد با راستای شمال شمال خاوری- جنوب و جنوب باختری و به طول حدود دست کم ده کیلومتر در ایجاد این زمینلرزه در منطقه‌ای میان روستای حلمسی(در جنوب) و اردها (در شمال) کوه بز قوش مقدمتا تعیین شد. در تعیین این موضوع افزون بر موارد یاد شده از بررسی توزیع ناپایداری‌های دینامیکی سطحی و دامنه‌ای متمرکز و برداشت‌های دورسنجی منطقه‌­ای (توسط تصاویر ماهواره­‌ای) و محلی (توسط فتوگرامتری‌و... با پهپاد در مناطق دشوارگذر) بهره جسته­‌ایم. عدم شکل‌گیری گسلش کامل و سطحی در طی رخداد این زمینلرزه و کاهش به نسبت ناگهانی آهنگ رخداد پسلرزه­‌ها از روز چهارم به بعد به‌­عنوان نکته‌­ای مهم «می‌­تواند» گویای رخداد ناقص این زمینلرزه متوسط بوده و از این رو و تا آرام شدن تدریجی پوسته زمین باید مورد توجه محققان، متولیان و مسئولان امداد و نجات در این منطقه قرار گیرد.

مقدمه و جایگاه زمین­‌ساختی منطقه:

در کمربند لرزه خیز آلپ-هیمالیا، گستره شمال باختری ایران در بخش میانی برخورد صفحه‌­های لیتوسفری عربی و اوراسیا قرار گرفته و دگرریختی آن به شکل کوتاه‌شدگی در راستای N-S و کشش در راستای E-W به همراه گسلش، زمینلرزه و پدیده آتشفشانی سنوزوئیک و کواترنری (همچون:Karakhanian et al., 2002) بروز می‌کند (همچون:Jackson and McKenzie., 1984). همگرایی بین صفحه عربی و اوراسیا با آهنگ mm yr-120-30 (همچون:Reilinger et al., 2006) از حدود Ma 12 (Dewey et al., 1986) یا Ma 16 (همچون:Allen et al., 2011) تاکنون، تقریبا ثابت بوده است (همچون:Avagyan et al., 2010). مطالعه داده­‌های ژئودتیک GPS (همچون: Vernant et al., 2004؛Reilinger et al., 2006) آهنگ لغزش کلی پهنه‌­های گسلی شمال­‌باختر ایران را حدود mm yr-1 8-6 تخمین می­‌زند که تجمع اصلی این حرکت بر روی گسل­ امتدادلغز راستگرد گسل شمال تبریز و گسل­‌های گیلاتو-سیه چشمه-خوی و چالدارن به سمت باختر و گسل‌های مورب لغز معکوس-راستگرد خاوری-باختری گستره کوه بزقوش به سمت خاور است (همچون: Solaymani Azad et al., 2009 and 2015; Djamour et al., 2011) که با زمینلرزه­‌های اثرگذار تاریخی و دستگاهی همراه بوده‌اند. اما در این میان گسل‌هایی همانند مراغه (Solaymani Azad et al.,2009 and 2019 و Taghipour  et al., 2018)، نهند (Solaymani Azad et al., 2009 و فریدی، ۱۳۸۵) و خوجا (فریدی، ۱۳۸۵)، گسل هرزندات و بیلوردی (فریدی، ۱۳۹۶) هم شناسایی شده‌اند که می­‌توانند نقش مهمی در جبران دگرریختی­‌های برشی در منطقه آذربایجان ایفا کنند ولی تاکنون نقش آنها در دگرریختی زمین‌ساختی و لرزه زمین‌ساختی منطقه کمتر مورد توجه قرار گرفته است. از سویی، سری دیگری از گسل­‌های جنبای چپگرد با راستای NNE-SSW مانند گسل­ گرمه­‌چای یا شرق بزقوش (Solaymani Azad et al., 2009 و فریدی، ۹۶ و Faridi et al., 2017 و Solaymani et al., 2019)، گسل­­های پایان و بستان‌آباد (Faridi et al., 2017) متقاطع با این گسل­‌های راستگرد در این منطقه دیده می‌شوند که این دسته نیز عمدتا نسبت به سایر ساختارهای گسلی منطقه کمتر مورد توجه قرار گرفته‌اند. راستای این پهنه­های گسلی NNE-SSW است.

زمینلرزه ۱۷ آبان ۱۳۹۸ شمال باختری میانه در منطقه عمومی ترکمنچای، با منطقه اثری که به صورت محدود هم در بخش شمالی و هم در جنوب بخش خاوری کوهستان بزقوش داشته است، احتمال ارتباط آن با ادامه خاوری گسل شمال تبریز را در هاله­‌ای از ابهام فرو برده است. در این گزارش پژوهشی مقدماتی، با توجه بررسی‌های دفتری (توسط تصاویر و تحلیل­‌های ماهواره‌­ای و اینترفرامتری رادار و...) و نیز بررسی­‌های میدانی متمرکز در پهنه مهلرزه‌ای، سبک گسلش و زمینلرزه متاثر از آن مطالعه و معرفی شده است. نتایج مقدماتی گویای آن است که این زمینلرزه الزاما ارتباط مستقیمی با پهنه گسلی شمال تبریز نداشته و یکی از گسل‌های NNE-SSW گستره خاوری بزقوش (همچون: گسل شالقون-یلیمسی) می­‌توانسته مسبب رخداد این زمینلرزه باشد.

نتایج پیمایش‌­های میدانی:

پیمایش­‌ها و بررسی­‌های میدانی انجام گرفته به منظور شناسایی گسل مسبب این زمینلرزه در گستره روستاهای بسیار آسیب‌دیده از این زمینلرزه مانند: روستاهای ورنکش، دستجرد، حلمسی، خلیفه‌­لی، چرن و بلوکان، افزون بر نزدیکی آنها به گسل مسبب بیانگر آن است که عمده ویرانی‌ها به سازه­‌های سنگی-گلی سنگین و قدیمی محدود شده است. بر پایه تحلیل‌های تداخل‌سنجی راداری (همچون:Roustaie, 2019; Vajedian, 2019; Valkaniotis, 2019;  Fathian Baneh, 2019 ) و با تکمیل آن توسط بررسی­‌های میدانی در گستره سه دره گسلیNNE-SSW   حلمسی، ورنکش و خلیفه‌­لو در پهنه مهلرزه‌­ای این زمینلرزه هیچ­گونه آثار گسلش سطحی مستقیم مشاهده نشد.