نگاهی به روند توسعه در صنعت پتروشیمی از پیدایش تا جهش

به گزارش می متالز، جواد قیصریان فرد، کارشناس مسائل پتروشیمی در یادداشتی نوشته است: صنعت پتروشیمی یکی از صنایعی است که با توجه به برنامه‌ریزی‌های انجام شده به دلیل مزایای بی‌بدیلش در کشور در مسیر توسعه و جهش قرار گرفته و به جرات می‌توان گفت هر جا نام جهش تولید به میان ‌آید، باید این صنعت را به عنوان طلایه‌ دار ایجاد ارزش افزوده و پیشران بخش اقتصادی سزاوار واژه جهش تولید دانست.

گواه این موضوع افتتاح طرح‌های مختلف پتروشیمی در سال‌های اخیر است که نتیجه آن افزایش رشد، تولید، ظرفیت اسمی و تنوع محصول، کاهش خام‌ فروشی، حضور در بازارهای جهانی، جذب سرمایه خارجی، اشتغالزایی و ارزآوری است که موجب رشد چشمگیر صادرات غیرنفتی شده است.

بررسی پنج مرحله پر فراز و نشیب توسعه و تحول صنعت پتروشیمی، سیر تحول در پیدایش و مسیر حرکت این صنعت به سوی جهش تولید را نشان می‌دهد.

پیدایش صنعت پتروشیمی

مرحله پیدایش توسعه صنعت پتروشیمی در سال ۱۳۴۲ با بهره‌برداری از واحد تولید کود شیمیایی شیراز و تاسیس شرکت ملی صنایع پتروشیمی در پایان همان سال رقم خورد. سپس مرحله گسترش اولیه تا انتهای ۱۳۵۷ خورشیدی ادامه داشت که حاصل آن احداث ۶ مجتمع پتروشیمی با ۳ میلیون تن ظرفیت نصب‌ شده، ۱.۶ میلیون تن تولید با تنوع ۱۷ نوع محصول، فروش ۱.۵۲ میلیون تن محصول به ارزش ۰.۱۶ میلیارد دلار و ۰.۶ میلیون تن صادرات به ارزش ۰.۰۵ میلیارد دلار در سال بود.

هر چند روند توسعه صنعت پتروشیمی تا وقوع انقلاب اسلامی آهنگی آرام داشت، اما همان روند با پیروزی انقلاب اسلامی تا اوایل سال ۱۳۶۷ تحت تاثیر جنگ تحمیلی قرار گرفت و وارد مرحله رکود شد و در این دوره عملاً فعالیت خیره‌کننده‎ای رخ نداد.

ورود به اسناد توسعه‌ای کشور

بعد از پایان جنگ تحمیلی با توجه به نقش صنعت پتروشیمی در جلوگیری از خام‌فروشی و افزایش درآمدزایی، این صنعت در عمده برنامه‌ریزی‌های دولتمردان بخصوص اسناد توسعه ۵ ساله اول تا ششم در اولویت قرار گرفت که باعث جهش چشمگیر در وضعیت شاخص‌های توسعه‌ای این صنعت در کشور شد.

با اجرای اولین برنامه ۵ ساله توسعه‌ای کشور از سال ۶۸ و متعاقب آن مرحله بازسازی و احیا مجتمع‌های خسارت‌دیده از جنگ در برنامه دوم توسعه و بهره‌برداری از آنها، روند توسعه صنعت پتروشیمی به طور جدی در کشور آغاز شد.

برنامه سوم توسعه، با برداشت گاز و میعانات گازی از فازهای مخزن پارس جنوبی و اجرای طرح‌های توسعه‌ای با رویکرد استفاده از منابع هیدروکربوری گازی و جذب سرمایه‌های بخش خصوصی سرآغاز مرحله جهش و تثبیت در صنعت پتروشیمی ایران بود که با اجرای برنامه چهارم و پنجم و انجام فعالیت‌های مهمی چون احداث منطقه ویژه اقتصادی انرژی پارس، اجرای طرح‌های توسعه‌ای متعدد و مهمتر از همه خصوصی‌سازی صنعت پتروشیمی منجر به تحقق اولین جهش، تثبیت و ارتقای جایگاه بین‌المللی صنعت پتروشیمی در سال ۹۲ شد.

حاصل این اقدامات فعالیت ۴۳ مجتمع فعال، ۵۶ میلیون تن ظرفیت اسمی، حدود ۴۳ میلیون تن تولید واقعی، ۱۲.۱ میلیون تن صادرات به ارزش ۹.۹ میلیارد دلار و میزان کل فروش ۱۵.۷ میلیارد دلار در صنعت پتروشیمی است.

مطابق با برنامه‌ریزی‌های انجام شده و ادامه شتاب حرکت توسعه‌ای صنعت پتروشیمی پیش‌بینی می‌شود با بهره برداری از ۲۷ طرح جدید اولویت‌دار با سرمایه‌گذاری ۱۷ میلیارد دلار تا پایان سال۱۴۰۰ و با اتمام برنامه ششم توسعه، جهش دوم در این صنعت رخ دهد که با تحقق آن ظرفیت تولیدی به ۱۰۰ میلیون تن، درآمد به ۲۵ میلیارد دلار و تعداد مجتمع‌ها از ۵۶ به ۸۳ واحد در صنعت پتروشیمی افزایش می‌یابد. این امر موجب افزایش ۷۹ درصدی ظرفیت اسمی، افزایش ۲ برابری تولید واقعی و افزایش بیش از ۶۰ درصدی درآمد این بخش از سال ۱۳۹۲ تا پایان سال ۱۴۰۰ خواهد شد.

همچنین با تدابیر اتخاذ شده قرار است از سال ۱۴۰۰ تا پایان سال ۱۴۰۴با بهره‌ برداری از ۲۶ طرح در راستای توسعه متوازن صنعت با رویکرد تکمیل زنجیره ارزش و سرمایه‌گذاری حدود ۲۳ میلیارد دلاری ظرفیت اسمی تولید سالانه به ۱۳۳ میلیون تن و ارزش کل محصولات پتروشیمی به ۳۷ میلیارد دلار، جهش سوم صنعت پتروشیمی اتفاق بیافتد و ضمن کسب سهم ۶.۲ درصدی از کل تولید محصولات پتروشیمی دنیا به چشم‌ انداز ۱۴۰۴ خواهد رسید.

با افزایش تعداد مجتمع‌ها به ۱۰۹ واحد و دریافت خوراک به معادل یک میلیون و هفتصد هزار بشکه نفت خام در روز کاهش خام‌فروشی در کشور تحقق خواهد یافت، بنابراین صنعت پتروشیمی در پایان سال ۱۴۰۴، انرژی را به ارزش‌افزوده تبدیل می‌کند.

اما در حال حاضر صنعت پتروشیمی در مجموع دارای ۵۶ مجتمع تولیدی فعال است که حدود ۲۵.۳ میلیون تن معادل ۶۵۰ هزار بشکه نفت در روز خوراک دریافت می‌کنند.

حجم کل محصولات تولیدی در سال ۱۳۹۷حدود ۵۵ میلیون تن بوده که بخشی از این محصولات بین مجتمعی مصرف می‌شود و بخش قابل فروش این محصولات ۳۱ میلیون تن به ارزش ۱۷.۱ میلیارد دلار است. از این میزان حدود ۸.۵ میلیون تن در داخل کشور عرضه شده که در میان صنایع دیگر هیچ نمونه مشابهی این میزان مصرف در بخش پایین دستی آن وجود ندارد.

علی‌ رغم اعمال تحریم‌های ظالمانه با تدابیر صورت گرفته ۲۲.۵ میلیون تن باقی مانده از محصولات تولیدی نیز به ۳۰ مقصد صادارتی در نقاط مختلف دنیا و با تنوع‌های بسیار صادر می‌شود و درآمد ارزی ۱۲.۱ میلیارد دلاری را نصیب کشور می‌کند.

در حال حاضر حدود ۱۰۰ درصد ارز صادراتی این شرکت‌ها به چرخه اقتصاد بازگشته و حدود ۸۰ درصد آن در سامانه نیما عرضه می‌شود. ارز حاصل از صادرات محصولات پتروشیمی به عنوان منابع پایدار درآمد کشور، یکی از دلایل مهم تاب‌آوری اقتصاد ما در مقابل تحریم‌ها است، به‌ طوری‌که به گفته رئیس بانک مرکزی در ۹ ماهه سال ۹۸ از مجموع ۲۹ میلیارد دلار ارز تامین شده برای واردات، حدود ۲۰ درصد نیاز ارزی کشور، ۳۵ درصد سهم ارز برگشتی صادرات غیرنفتی و بیش از ۵۰ درصد ارز سامانه نیما به شرکت‌های پتروشیمی تعلق داشته است.

در بحث اشتغال علی‌رغم اذعان همه کارشناسان صنعت پتروشیمی به این موضوع که در بالادست یک صنعت اشتغال‌زا محسوب نمی‌شود، با این وجود توسعه صنعت پتروشیمی در حال حاضر منجر به ایجاد اشتغال برای حدود ۱۰۸ هزار نفر در مجموعه طرح‌ها و مجتمع‌های پتروشیمی شامل ۶۷ هزار نیروی انسانی به‌صورت مستقیم و ۴۱ هزار نفر نیز در پروژه‌ها و حدود۸۸۰ هزار نفر در صنایع پایین‌دست پتروشیمی و در ۱۵ هزار بنگاه فعال در کشورشده است و پیش‌بینی می‌شود این رقم در بخش بالادست در پایان سال۱۴۰۰ به ۱۲۳ هزار نفر برسد.

جهش صنعتی نهفته دیگر در صنعت پتروشیمی مربوط به رشد صنایع و خدمات مرتبط با اجرای پروژه‌های پتروشیمی است، چرا که تا پیش از برنامه پنج‌ساله دوم تمام مراحل کار اجرای یک پروژه پتروشیمی از مرحله تصمیم‌گیری تا بهره‌برداری به دست شرکت‌های خارجی و در خارج از کشور انجام می‌شد و تنها بخش کوچکی در نصب یا ساخت در داخل کشور انجام می‌شد، اما هم اکنون از کل حجم و مراحل پروژه که اشاره شد، تنها اخذ لیسانس، مهندسی اصولی و دستگاه‌های دینامیک بزرگ مانند پمپ‌ها و کمپرسورهای بزرگ از خارج از کشور تأمین می‌شود و بیشتر دستگاه‌های استاتیک در کارگاه‌های داخلی ساخته می‌شود.

در بخش کاتالیست در صنعت پتروشیمی ۴۰ نوع گروه کاتالیستی وجود دارد و از برنامه پنج‌ساله اول تا کنون که انتهای برنامه ششم توسعه است، تحولات زیادی در نوع کاتالیست و فرآیند به وجود آمده و در این زمینه تلاش‌های محققان کشور منجر به جهش قابل توجهی در بومی‌سازی و تولید ۱۶ گروه در کشور شده و ۹ گروه نیز تا سال ۱۴۰۰ بومی و صنعتی خواهد شد.

در مجموع تا سال ۱۴۰۰ حدود ۲۵ گروه کاتالیست بومی‌سازی و صنعتی خواهد شد و ۱۵ گروه باقیمانده در مرحله تحقیق و توسعه هستند.تا پیش از انقلاب ۱۷ نوع محصول مختلف در صنایع پتروشیمی تولید می‌شد، اما درحال حاضر نزدیک به ۴۴ نوع محصول شیمیایی و ۱۸ نوع محصول پلیمری با ۳۰۰ گرید مختلف در بخش‌های مختلف تولید می‌شود که در مجموع حکایت از تولید حدود ۳۵۰ نوع محصول در صنعت پتروشیمی ایران دارد که نشان‌دهنده جهش در تنوع تولید، تاب‌آوری فروش و ایجاد رونق در پایین‌دست صنعت پتروشیمی است.

بدون تردید تحقق جهش دوم، سوم و چشم‌انداز ۱۴۰۴ صنعت پتروشیمی با وجود چالش‌هایی همانند عدم جذب سرمایه‌گذاری خارجی و داخلی، تحریم، بحران کرونا، غفلت از اتخاذ رویکردی سیستمی و عدم توجه به توسعه متوازن و زنجیره ارزش، نیازمند تعامل صنایع جانبی، پسین و پیشین پتروشیمی در فرآیند توسعه و عزمی ملی، تعامل و همکاری بین بخش خصوص و دولتی، حمایت مجلس و دولت از این صنعت در کنار ایجاد امنیت، ثبات و شفافیت در سیاست‌های اقتصادی کشور است.

امید است با توسعه این صنعت پویا به عنوان لوکوموتیو سایر صنایع، بتوان فضای تحرک سایر بخش‌های اقتصادی و صنعتی کشور را با توجه به برنامه‌ریزی‌های انجام شده فراهم کرد.