پایان سال دشوار سهامداران

وضعیت بازار بورس به ویژه در دو روز اخیر، همزمان با عبور از زمان تسویه نقدی معاملات قبل از سال نو بهبود یافت و فضایی بهتر را در روزهای سه‌شنبه و چهارشنبه بر بازار حکمفرما کرد. این عملکرد هفتگی البته مانع از ثبت کارنامه ضعیف بورس در سال 95 با افت بیش از 4 درصدی شاخص نشد. این نتیجه در حالی رقم خورد که به لحاظ متغیرهای کلان اقتصادی نظیر رشد و تورم، اقتصاد ایران شرایط نسبتا مطلوبی را تجربه کرده است. از آنجا که بازارهای سهام ماهیتا آینده‌نگر هستند این بی‌تفاوتی نسبت به رشد بیش از 7 درصدی اقتصاد کشور و تثبیت تورم تک رقمی را باید در عدم اطمینان نسبت به تداوم این وضعیت در سال آینده جست‌وجو کرد؛ ضمن آنکه بالا بودن نرخ سود بانکی کماکان به‌عنوان مهم‌ترین‌ عامل مهار‌کننده انتظارات، شرایط دشواری را بر کلیه بازارهای سرمایه‌گذاری از جمله بورس تهران حاکم کرده است.

مرور یک سال سخت

سال 95 در حالی آغاز شد که پس از اعلام اجرای برجام در نیمه دی ماه 94 فضایی از خوش‌بینی بر بورس تهران حاکم بود. قیمت‌های سهام بیش از 30 درصد در عرض کمتر از سه ماه رشد کرده بودند، نسبت متوسط قیمت بر درآمد سهام به مرز 8 واحد (دو واحد بالاتر از میانگین بلند‌مدت) رسیده بود و اکثر کارشناسان انتظاری سالی خوش برای بورس در پی گشایش‌های سیاسی و ورود سرمایه خارجی به کشور داشتند. اما هر چه از ایام سال گذشت این امیدواری‌ها به ویژه در حوزه ورود سرمایه مستقیم خارجی به بورس کمرنگ‌تر شد و در نتیجه بازار در رکود عمیق‌تری فرو رفت. تا آنجا که اکنون در پایان سال، بازار سهام با زیان بیش از 4 درصدی در قعر جدول بازارهای سرمایه‌گذاری به لحاظ بازدهی جا خوش کرده است؛ اتفاقی که کمتر کسی در ابتدای سال آن را پیش‌بینی می‌کرد.

در همین حال، نرخ‌های سود بانکی به‌عنوان یکی از مهم‌ترین متغیرهای تاثیر گذار بر وضعیت بازار سرمایه از اواسط سال رو به افزایش گذاشت و با بی‌تفاوتی بانک‌ها نسبت به مصوبه شورای پول و اعتبار، به دلیل مشکلات ترازنامه‌ای این شرکت‌ها، هزینه پول عملا در سطح شبکه بانکی افزایش یافت. نتیجه نهایی این وضعیت افزایش سود پیشنهادی به سپرده‌گذاران و دارندگان اوراق با درآمد ثابت بود که منجر به تعمیق رکود در بازارهای سرمایه‌گذاری شد. بازار ارز هم به‌عنوان یکی دیگر از عوامل بسیار مهم در تعیین سودآوری شرکت‌های بورس تهران در پاییز امسال نشانه‌هایی از تضعیف ریال بروز داد که منجر به خوش‌بینی نسبت به امکان افزایش سودآوری شرکت‌های کالا محور شد. اما این وضع هم دیری نپایید و با ورود قدرتمند نهاد موسوم به «بازارساز» و عبور از تقاضای فصلی، نرخ ارز تعدیل شد. به این ترتیب، بازار سهام با قرار گرفتن در یک منگنه شامل ابهام در چشم‌انداز رشد سودآوری شرکت‌ها و افزایش نرخ سود موسوم به بدون ریسک با موقعیت دشواری رو به رو شد. در این میان، رشد قیمت‌های جهانی و ورود محدود سرمایه خارجی به کشور در مجموع نتوانستند بر دو عامل رکودزای قبلی غلبه کنند تا برآیند کارنامه بورس در سال 95 نمره مردودی را نشان دهد. حال، سرمایه‌گذاران به سال آینده چشم دوخته‌اند تا مشخص شود با عبور از فصل انتخابات، شرایط اقتصادی به ویژه در حوزه سود بانکی و سودآوری شرکت‌ها به سمت مطلوب تغییر می‌کند یا با تداوم فشارهای کنونی و کم تحرکی سیاست‌گذاران اقتصادی، دامنه رکود مزمن بازار سهام به سال 97 کشیده خواهد شد.

هشدار بانکی از جنس آمار

انتشار آمار پولی ماهانه بانک مرکزی برای دی ماه حاوی نشانه‌های جدیدی از برخی مشکلات در شبکه بانکی بود. بر این اساس، اصلی‌ترین عامل در افزایش پایه پولی دی ماه، استقراض بانک‌ها از بانک مرکزی بوده است. دقت بیشتر در جزئیات گزارش گویای آن است که بدهی بانک‌های غیر‌دولتی به بانک مرکزی در دی ماه به میزان اعجاب‌انگیزی 8 هزار میلیارد تومان افزایش یافته و به 34 هزار میلیارد تومان رسیده است. نکته مهم شدت رشد این سرفصل بدهی است که به 174 درصد از ابتدای سال رسیده است. این وضعیت به خوبی گویای تنگنای شدید اعتباری به ویژه در بانک‌های غیر‌دولتی است که منجر به ایجاد کسری در حساب این شرکت‌ها و در نتیجه اضافه برداشت سنگین از حساب بانک مرکزی شده است. فارغ از آثار تورمی این روند، با عنایت به نرخ جریمه 34درصدی بانک مرکزی بر حساب‌های بدهکار، این وضعیت تاثیر خود را بر افزایش سپرده‌خواهی بانک‌ها و تشدید جنگ قیمتی در بازار پول گذاشته است. از این منظر، نیاز به حل مشکلات ساختاری به ویژه در بخش دارایی‌های بانکی شامل مطالبات معوق و دارایی‌های کم بازده بیش از هر زمان دیگر احساس می‌شود.

پیام نفت به بورس

قیمت‌های نفت در عرض کمتر از یک ماه بیش از 10 درصد سقوط کرده‌اند. پیش‌تر، برخی کارشناسان، نسبت به شکننده بودن اثر توافق اوپک بر ثبات بازار نفت هشدار داده بودند و اینک با بازگشت قدرتمند تولید نفت غیر‌متعارف در ایالات متحده به سطح بالای 9 میلیون بشکه، پس از یک دوره افول کوتاه‌مدت، هشدارها رنگ عینیت به خود گرفته است. واقعیت این است که بر‌اساس روند تاریخی مقابله با تکنولوژی و تلاش برای حفظ مزیت رقابتی از طریق انحصار، مسابقه‌ای از پیش شکست خورده است و این تجربه تاریخی این روزها بار دیگر در محک آزمون قرار گرفته است. به این ترتیب با افزایش 600 هزار بشکه‌ای تولید نفت «شیل» در ایالات متحده در 6 ماه گذشته و افزایش مداوم بهره‌وری تولید از طریق روش‌های نامتعارف، اوپک مسیر سختی برای مقابله با رقبای سمج و متعدد آمریکایی در پیش دارد؛ روندی که پیام آن برای اقتصاد ایران و بورس تهران عبارت از شکننده بودن ثبات نفت 50 دلاری و امکان ورود مجدد طلای سیاه به یک بازار خرسی (افت بیش از 20درصد نسبت به اوج اخیر قیمت‌ها) خواهد بود.