مدیریت یکپارچه بحران آب

به گزارش می متالز به نقل از ویژه نامه تجارت فردا (دنیای اقتصاد / مهدی جمالی نژاد: شهردار اصفهان): آب به عنوان یکی از مهم ترین عناصر تمدن ساز در مناطقی با اقلیم مشابه ایران، همواره مورد توجه و تکریم قرار داشته است. عمده ترین عوامل ایجاد شرایط کنونی بحران کم آبی در ایران را می توان رشد جمعیت و پراکندگی نامناسب آن، کشاورزی ناکارآمد و کم بازده، مدیریت نادرست و توسعه نامتوازن و ناپایدار دانست. این عوامل می تواند در مفهومی تحت عنوان عدم توجه به ظرفیت های اکولوژیکی مورد بررسی قرار گیرد. به نقل از منابع رسمی و غیر رسمی، کمبود منابع آب، بزرگ ترین بحران در آینده نزدیک ایران تلقی می شود. در حال حاضر تقریبا بخش اعظمی از کشور با تبعات زیان بار این بحران دست و پنجه نرم می کند. خشکی دریاچه ارومیه در شمال غرب کشور، خشکی بخش اعظم رودخانه زاینده رود و نابودی تالاب گاوخونی در مرکز ایران تا خشک شدن دریاچه هامون در جنوب شرق ایران و از بین رفتن بسیاری از تالاب ها و زیست بوم ها، از جمله تبعات زیست محیطی بحران کم آبی است که شرایط اکوسیستم هر منطقه را به شدت متاثر کرده است.

طی دو دهه اخیر مطالعات و بررسی های بسیاری در خصوص چالش ها و مشکلات، عوامل ایجاد بحران، اثرات زیست محیطی آن و روش ها و راهکارهای مدیریت منابع آب انجام پذیرفته است، لیکن کمتر به تفسیر و بررسی جامع در خصوص تبعات اجتماعی این بحران در روستاها و شهرها پرداخته شده است. در سال های اخیر مناطق درگیر با بحران آب با معضلاتی همچون خشکسالی، نشست زمین، فرسایش خاک، طوفان ها و هجوم ریزگردها و کاهش تولیدات کشاورزی درگیر بوده اند. همچنین تبعات اجتماعی بحران آب نیز همچون خالی شدن روستاها، تشدید مهاجرت به شهرها، افزایش نرخ بیکاری، افزایش فقر در مناطق متکی بر اقتصاد کشاورزی، تنش های ناشی از رقابت بین متقاضیان آب، افسردگی و سرخوردگی روستاییان، تاثیر منفی بر روحیه شهروندان و حتی طلاق و اعتیاد رو به افزایش هستند که به طور مستقیم و غیر مستقیم با این بحران در ارتباطند و از آن تاثیر می پذیرند. به عبارتی دیگر بحران آب بر تمامی ابعاد زندگی و موجودیت ما، اعم از اجتماعی، اقتصادی، سیاسی، فرهنگی و در روابط و کنش های میان افراد، در سطح خرد و کلان تاثیر گذاشته است.

در جوامع کوچک و محلی این معضلات اجتماعی می تواند موازین و اصول ارزشمندی همچون اعتماد، مشارکت و انسجام اجتماعی و همچنین سرمایه فرهنگی را تحت الشعاع قرار دهد و به تدریج هنجارها و سنت های جامعه را نابود سازد و در پی آن شغل های کاذب و جرم و بزهکاری را افزایش دهد. در جوامع بزرگ تر، این معضلات اجتماعی با پیچیدگی های بیشتری مواجه است. بر اساس یک قاعده جامعه شناسی، هر نوع تغییر سریع و خارج از قاعده ای در جامعه می تواند موجب آشفتگی و نا بسامانی اجتماعی شود. طی 15 سال گذشته بیش از 30 درصد جمعیت روستایی کشور به شهرها مهاجرت کرده اند و علاوه بر آسیب بخش کشاورزی و نابودی روستاها، رشد روزافزون شهر نشینی و حاشیه نشینی در کلانشهرهای کشور را به دنبال داشته است. این رشد ناموزون علاوه بر ایجاد مشکلات مدیریت شهری، باعث پایین آمدن سطح رفاه و امنیت اجتماعی مردم در کلانشهرها، اختلاف طبقاتی، تضاد فرهنگ ها و برهم خوردن نظم اجتماعی شده است. به عنوان مثال بر اساس بررسی های انجام گرفته، ظرفیت اکولوژیکی شهر اصفهان برای جمعیت یک میلیون و 200 هزار نفری پیش بینی شده است،  حال آنکه با مهاجرت سکنه شهرها و روستاهای مجاور، هم اکنون شهر اصفهان بالغ بر دو میلیون نفر جمعیت دارد که خشکی رودخانه زاینده رود، یکی از عوامل این مهاجرت هاست. این امر، نیل به هدف های توسعه متوازن شهر و ارائه خدمات را برای مدیریت شهری بسیار دشوار ساخته و اصفهان را مشابه سایر کلانشهرهای کشور، با سندروم کلانشهری مواجه کرده است.

خشکسالی علاوه بر برهم زدن نظام اکولوژیک، نظام اجتماعی و نیز سرمایه اجتماعی و تاب آوری جامعه را تحت تاثیر قرار می دهد. چالش هایی همچون تامین غذا، جبران خسارت ناشی از خشکسالی به کشاورزان، تامین آب شرب سالم و بهداشتی برای مردم و نارضایتی ناشی از آلودگی آب در شهرها سبب افزایش هزینه های بهداشتی و نارضایتی از نظام سیاسی می شود و در نهایت، امنیت ملی به واسطه این بحران زیست محیطی تهدید خواهد شد. از سوی دیگر در سال های اخیر شاهد اختلافات محلی و منطقه ای برای تحقق حقابه ها بوده ایم که طی سال های آتی در سطح کلان ممکن است حتی به اختلافات بین دو کشور برای بهره برداری از منابع آبی مشترک نیز منجر شود.

در دهه های گذشته، بحران کم آبی، به نوعی ناشی از بحران حکمرانی و مدیریت آب بوده که در آن برای ذی نفعان اجازه مشارکت و نظارت قائل نشده و موجب تقلیل و زوال حس مشارکت و مسوولیت پذیری در ذی نفعان شده است. به بیان دیگر مدیریت منابع آب پیش از آنکه متضمن مقولات فنی، تجهیزات یا منابع مالی باشد، دربرگیرنده نظمی سیاسی-اجتماعی برای تصمیم گیری در مواجهه با منابع آب، مدیریت آنها و شیوه های هزینه برای بهره برداری است. به گونه ای که راهکارهای فنی و مدیریتی در این زمینه، هنگامی منجر به نتیجه خواهد شد که انسان محور و متکی بر سرمایه اجتماعی باشد. در این راستا ایجاد شبکه اجتماعی جوامع محلی، توانمندسازی آنها و همچنین ایجاد و تقویت انسجام میان تمام نهادها و دستگاه های دولتی مرتبط با مدیریت آب و منابع طبیعی، می تواند راه حل معضل بحران کم آبی و خشکسالی برای جوامع انسانی باشد.

ضرورت ایجاد یک گفتمان عمومی و حس مشترک ملی در خصوص بحران آب، تدوین برنامه جامع آگاه سازی و جلب مشارکت عمومی در راستای تبیین پیامدهای بحران آب و نیز نظریه پردازی در این زمینه به عنوان یک مساله ملی، منطقه ای و بین المللی، در کنار یک برنامه جامع مدیریت منابع و مصارف آب، می تواند راهگشای حل بحران آب در کشور باشد. این راهکارها، شرایط کنونی را طی یک برنامه زمانی مشخص، به سوی تعدیل و بهبود وضعیت بحرانی، هموارتر می سازد.

تاریخ نشان می دهد که ایرانیان با خودآگاهی نسبت به وضع اقلیم و با درک واقعیت کم آبی، راه های همزیستی با این مشکل را یافته و توانسته بودند یکی از بزرگ ترین تمدن ها و فرهنگ های جهانی را تاسیس کنند و این مصداقی از خرد جمعی این قوم در طول تاریخ است. اتخاذ تدابیر خردمندانه و متناسب با شرایط این سرزمین مانند ساخت قنات یا سرداب و شیوه های خاص آبیاری از یک سو و هماهنگی تدریجی اجزا و فرهنگ مردم، متناسب با شرایط اقلیمی آن از سوی دیگر، رفتار گذشته ایرانیان را در مقابل این چالش نمایان می سازد. واقعیت این است که باید به بحران آب با نگاهی نو و در مقیاسی دیگر نظر کرد. این بحران تنها بحرانی زیست محیطی نیست، بلکه مساله ای بنیادی است که به موضوعات دیگری از جمله جنبه های اجتماعی مرتبط است. با این تفاسیر، در سال های آتی، بار دیگر همراهی و وفاق مردم کشورمان و خرد جمعی ایرانیان برای برون رفت از بزرگ ترین بحران ملی کشور در معرض یک آزمون تاریخی قرار خواهد گرفت.

بحران اجتماعی آب

محدودیت منابع آب شیرین و افزایش تقاضا برای این ماده حیاتی، ارزشمند، کمیاب و بدون جایگزین، از یک سو و ناهمگونی، پراکندگی زمانی و مکانی منابع آب و همچنین نیازهای زمانی و مکانی جمعیت از سوی دیگر، موضوع آب و چگونگی مدیریت آن را از عرصه های فنی مهندسی و اقتصادی عبور داده تا جایگاه ویژه ای را برای آن در گستره های اجتماعی از جمله حوزه های مدیریتی، فرهنگی و حتی سیاسی و امنیتی رقم زده است.

عدم مدیریت صحیح آب موجب پدید آمدن بحران های اجتماعی می شود که آثار سوء اقتصادی – اجتماعی فراوانی را برای کشور به دنبال دارد. در چنین شرایطی نگاه فراگیر به حکمرانی آب با شفاف ساختن ارزش واقعی آب، الگویی است که با تقویت مدیریت یکپارجه در این حوزه و با در نظر گیری مولفه های اجتماعی، اقتصادی و فرهنگی آن به وقوع می پیوندند.

حکمرانی آب

حکمرانی آب به معنی نظام سیاسی، اقتصادی و اداری دست اندرکار مدیریت منابع آب است و شامل مجموعه ای از اقدامات فردی و نهادی، عمومی و خصوصی برای برنامه ریزی و اداره مشترک امور و فرآیند مستمر ایجاد تفاهم میان منافع متضاد در قالب اقدام های مشارکتی و منسجم است که شامل نهادهای رسمی، مناسبات غیر رسمی و سرمایه اجتماعی شهروندان می شود.

بنابراین قبل از عوامل فنی و اقلیمی لازم است مدیریت منابع آب با تکیه بر یک نظم سیاسی و اجتماعی مناسب و در جهت تصمیم گیری درباره چگونگی مواجهه با منابع آب، مدیریت منابع و شیوه های مصرف سرمایه برای بهره وری آب اداره شود.

مدیریت آب

هشدار کم آبی عموماً به تمامی دست اندرکاران در حوزه های تولید (به عنوان مثال کشاورزی، صنعت و... ) ومصرف (مصارف خانگی و شهری و...) و به خصوص به مدیران مشغول در این حوزه ها معطوف خواهد بود.

برای مدیریت آب بایستی به طبقه بندی کاربردی آن پرداخت. این طبقه بندی می تواند در قالب کانون های جمعیتی و محیطی به شرح زیر تعریف شود:

• مدیریت آب درروستاها و شهرهای کوچک (عمدتاً حوزه های کشاورزی )
• مدیریت آب در شهرهای میانی (عمدتاً حوزه های صنعت و تولید )
• مدیریت آب در شهرهای بزرگ و کلانشهرها (عمدتاً حوزه های مصارف خانگی و شهری)
• مدیریت آب در حوزه محیط زیست
• مدیریت آب در حوزه های کلان ملی

البته با توجه به گستره جغرافیایی کشور، میزان اهمیت مدیریت آب در موارد ذکر شده با درنظر گرفتن شرایط اقلیمی و جغرافیایی مکان، قابل تغییر است; به عنوان مثال مدیریت آب در یک شهر در منطقه خشک و بیابانی بسیار حساس تر از دیگر اقلیم های کشور است و این مهم باید در برنامه ریزی های کلان ملی در نظر گرفته شود.

نظر به اهمیت مدیریت آب در حوزه های فوق در ادامه سعی شده به تفکیک و با بررسی بیشتر  به این حوزه ها پرداخته می شود.

عمده هدررفت آب در کشور مربوط به حوزه کشاورزی است و با توجه به محور اقتصادی روستاها و شهرهای کوچک که برپایه فعالیت های کشاورزی تنظیم می شود، مدیریت آب در این حوزه از اهمیت بسیار بالایی برخوردار است. به عنوان مثال حدود 90 درصد منابع آب کشور صرف کشاورزی شده و این در حالی است که راندمان تولید در کشاورزی، نیز بسیار پایین است و جزو کشورهای با بدترین نسبت تولید ناخالص داخلی به مصرف آب به شمار می رود و متاسفانه بیشترین ضعف مدیریتی آب نیز در این حوزه محسوس است.

در ادامه به برخی موارد در راستای مدیریت آب در روستاها پرداخته شده است. کشاورزی باید محور توسعه همه جانبه باشد و بر تاکید بر واژه خودکفایی به عنوان یک انگیزه سیاسی و اقدام در راستای (تولید محصول به هر قیمت) تجدید نظر شود.

مدیریت تولیدات کشاورزی بر اساس آب مجازی مصرفی: (آب مجازی) عبارت است از میزان آبی که برای تولید یک محصول در صنعت یا کشاورزی مصرف می شود. بحث آب مجازی از سوی پژوهشگر بریتانیایی پروفسور جان آنتونی آلن در دهه 1990 میلادی مطرح شد. از آن زمان تا کنون، پژوهش های او مورد توجه بخش های اقتصاد و سیاست قرار گرفته اند. در همین رابطه در سال 2008 جایزه معتبر آب استکهلم به او اهدا شد. پروفسور هانس گئورگ فرده، پژوهشگر کشاورزی معتقد است با در نظر گرفتن وضعیت آب در سراسر جهان، تنها با صرفه جویی در آب مجازی می توان ذخایر موجود را مدیریت کرد. این میزان مصرف را نمی توان با کنتور اندازه گرفت زیرا آب مجازی در بسیاری از محصولات مصرفی روزانه پنهان است.

به عنوان مثال در هر یک فنجان قهوه، 140 لیتر آب پنهان است. این میزان کل آبی را در برمی گیرد آبی را در برمی گیرد که برای رشد و آبیاری و به بار نشستن گیاه قهوه به کار رفته است.

بنابراین هنگام تولید در کشاورزی با توجه به اقلیم کم آب کشور باید محصولاتی را مدنظر قرارداد که میزان آب مجازی مصرفی در آنها پایین باشد.

• مدیریت مصرفی آب چاه های غیرمجاز و جلوگیری از غارت آب های زیرزمینی
• بالابردن بازدهی آبیاری در بخش کشاورزی با استفاده از تکنولوژی های روز دنیا : دولت وکاربران عمده آب باید به مساله افزایش کارایی در مصرف آب اولویت بالایی بدهند. دولت می تواند در این خصوص از انگیزه های اقتصادی استفاده کند.
• سوق دادن اشتغال ناشی از کشاورزی به سمت صنایع کوچک روستایی و تبدیلی در راستای کاهش مصرف آب.

شهرهای میانی کشور که در اطراف شهرهای بزرگ واقع شده اند اکثراً خاستگاه صنعت و تولید هستند و از عمده مصرف کنندگان آب در این حوزه به شمار می روند. پژوهش ها نشان می دهد مقدار زیادی از آب در بخش صنعت بدون بازچرخانی مصرف می شود. با مدیریت صحیح می توان ابتدا مصرف آب را درصنعت کم کرد و سپس با استفاده از بازیافت و تصفیه، آن را برای مقاصدی چون استفاده مجدد، آب خنک کن ها و گرم کن ها، آبیاری، شست وشوی سالن ها و تجهیزات، تغذیه آب زیرزمینی و... استفاده کرد که در بعضی موارد تا 95 درصد بازگردانی آب مشاهده شده است.

به عنوان مثال در شهرهای استان یزد که کم آب هستند و بیش از 60 درصد تولید کاشی کشور را به خود اختصاص داده است، حدود 70 واحد تولید کاشی وجود دارد که هرکارخانه کاشی به طور میانگین حدود 300 هزار لیتر آب در روز مصرف می کند. با به کارگیری دستگاه های بازیافت آب می توان بخش بخش عمده ای از این آب را بازیافت کرد و به چرخه تولید کاشی بازگرداند. بنابراین لزوم ورود دانشگاه ها و شرکت های دانش بنیان به این حوزه بسیار ضروری است. دولت ها و شهرداری ها می توانند با برگزاری نمایشگاه های نوآوری و فراخوان شرکت های دانش بنیان به صورت تخصصی دست نخبگان این حوزه را در دست مدیران صنعتی بگذارند و در ادامه مسیر حمایت های لازم نیز انجام بگیرد.

همچنین موضوع مدیریت تولیدات صنعتی بر اساس آب مجازی در این حوزه بسیار حائز اهمیت است.

در کلانشهر ها آمار مصرف آب خانگی بسیار بالاست و راه حل این معضل اصلاح الگوی مصرف است. موارد زیر ازجمله اقدامات راه گشا در این زمینه است:

در کشور ما متاسفانه اکثر طرح ها برای حل بحران آب، طرح های مهندسی مانند ساخت سد و انتقال آب بوده است و در برخی موارد به دلیل نقصان مطالعات انجام گرفته، زیان های جبران ناپذیری به محیط زیست منطقه وارد شده است.

 ایجاد شوری در آب پشت سد و شوره زار شدن زمین های پایین دست و همچنین خشک شدن آب های سطحی و مساله گرد و غبار از جمله این زیان ها هستند.

همچنین در سالهای گذشته اضافه برداشت بسیار چشمگیری از منابع آب زیرزمینی صورت گرفته و از حجم ثابت آبخوان های کشور کاسته شده است که این امر، هشداری جدی و مساله ای خطرناک به شمار می رود و نشست زمین فقط یک مورد از پیامدهای آن است.

مهمترین راهکار مدیریت آب در حوزه محیط زیست انجام مطالعات قوی و استفاده از تجربیات جهانی قبل از شروع هر پروژه آبی حتی احداث یک چاه است.

با توجه به کمبود آب و بحران شدید آن در سالهای آتی، درگیری های اجتماعی بین سکونت گاه های مختلف کشور بر سر تصاحب آب (سطحی و زیر زمینی) برای تامین نیازهای ضروری و افزایش تنش های سیاسی در آینده، پدیده ای قابل انتظار است، لذا اقدامات زیر برای کاهش اثرات سوء ناهنجاری های مربوطه در این حوزه پیشنهاد می شود:

• مدیریت یکپارچه بحران آب با عزم ملی، حمایت و همکاری تمام دستگاه های ذی ربط به گونه ای که سازمان ها و نهاد هایی که مستقیماً با آب در ارتباطند; در این زمینه تنها نمانند.
• توسعه پایدار به معنای واقعی; برای حفظ ایران و انتقال آب به نسل آینده
• تهیه زیرساخت های آمارگیری مصرف هر فرد و گروه و همچنین آب موجود برای برنامه ریزی موثر