تمام دشت‌های آب شیرین کشور در معرض تهدید قرار دارند/ فرونشست میراث به یادگار مانده از نسل گذشته

‌می‌متالز - هر روز از گوشه‌ای از ایران خبر می‌رسد که زمین در گوشه‌ای از کشور دهان باز کرده است. در حالی که کشاورزان مانند هر روز مشغول برداشت آب از چاه‌شان هستند، به یکباره زمین فرو می‌ریزد و مزارع‌شان برای همیشه نابود می‌شود. ساختمان‌ها، ابنیه تاریخی و راه‌های مواصلاتی یکی پس از دیگری ترک خورده و دیگر برای استفاده ایمن نیستند. این‌ها فقط بخشی از تبعات ناشی از فرونشست زمین است؛ پدیده‌ای که اگرچه وقوع آن را حس نمی‌کنیم و به یکباره حد نهایی یعنی ریزش زمین رخ می‌دهد، اما روشن کردن هر پمپ آب برای برداشت از منابع آب زیرزمینی، ما را یک قدم به سوی فاجعه‌ای که وقوع آن چندان دور نیست، نزدیک می‌کند.

به گزارش می‌متالز، کارشناسان سازمان زمین‌شناسی و اکتشافات‌معدنی کشور نسبت به تبعات فرونشست زمین در ایران، بار‌ها هشدار داده‌اند. به گفته آن‌ها فرونشست زمین پدیده‌ای است که در تمام دشت‌های آب شیرین کشور وجود دارد. ایران تنها کشوری نیست که درگیر این پدیده است. در پایتخت مکزیک و برخی ایالت‌های آمریکا هم پدیده فرونشست وجود دارد. این پدیده به دلیل برداشت ذخایر آب زیرزمینی که میراث به یادگار مانده از نسل گذشته برای ما است، در حال رخ دادن است و تنها راه جلوگیری از آن، کنترل برداشت از این منابع و ایجاد تعادل بین منابع و مصارف است. توسعه پروژه‌های آبخوان‌داری هم می‌تواند تا حدودی به ما کمک کند.

فرونشست زمین پدیده‌ای است که آرام و آهسته رخ می‌دهد، اما نتیجه آن به دفعات انسان را غافلگیر می‌کند؛ پدیده‌ای که به مرگ آبخوان‌ها و از میان رفتن حیات در یک منطقه منتهی می‌شود. برای اینکه بدانیم فرونشست زمین چیست و چگونه زندگی انسان را تحت تأثیر قرار می‌دهد، ابتدا باید بدانیم که این پدیده چگونه رخ می‌دهد و آیا وقوع آن پیش‌بینی می‌شود؟

رئیس گروه آب زمین‌شناسی سازمان زمین‌شناسی و اکتشافات‌معدنی کشور درباره فرونشست بیان می‌کند: «یک اشتباهی که درباره فرونشست است، این است که افراد فکر می‌کنند داده‌های ارائه شده برای فرونشست یک داده کلی و درازمدت است.»

ایمان انتظام ادامه می‌دهد: «فرونشست زمین را در یک بازه زمانی اندازه می‌گیرند. نحوه اندازه‌گیری به این شکل است که دو عکس ماهواره رادار را که فاصله زمین را از این ماهواره را نشان می‌دهد، اندازه می‌گیرند.»

وی می‌گوید: «این عکس‌ها ممکن است مربوط به شش ماه و یا یک سال باشد. اندازه‌گیری که امسال می‌کنیم، ربطی به اندازه‌گیری سال بعد ندارد. ممکن است اعداد بسیار متفاوت باشند.»

او تأکید می‌کند: «در رابطه با فرونشست زمین اول باید متوجه این نکته شویم که نرخ عدد‌های مربوط به فرونشست را باید با توجه به بازه زمانی آن ببینیم.» انتظام یادآور می‌شود: «متأسفانه مدت‌هاست درباره تهران و جنوب آن نرخ نشست ۳۶ سانیتمتر در سال را اعلام می‌کنند. این رقم فقط در یک بازه زمانی در سال ۸۰ به وسیله یک محقق دانشگاهی انجام شد و بعد از آن هیچ داده اندازه‌گیری، این رقم را نشان نداده است.»

رئیس گروه آب زمین‌شناسی سازمان زمین‌شناسی و اکتشافات‌معدنی کشور ادامه می‌دهد: «آخرین اندازه‌گیری‌ها برای جنوب تهران میزان فرونشست حدود ۱۸ یا ۱۷ سانیتمتر را نشان می‌دهد، اما متأسفانه عدد ۳۶ سانتیمتر مدام تکرار می‌شود. یعنی دوستان توجه نمی‌کنند که نرخ فرونشست مربوط به یک بازه زمانی است و این رقم سالانه بر اساس اینکه آب چقدر پایین برود و چه نوع خاکی در منطقه وجود دارد، تغییر می‌کند. این عدد را نباید ثابت گرفت. متأسفانه برخی دوستان دانشگاهی هم این رقم را ثابت فرض می‌کنند.»

وی می‌گوید: «یک دشت ممکن است امسال فرونشست بالاتری داشته باشد و سال بعد فرونشست آن پایین‌تر باشد. وقتی می‌بینیم در یک دشتی در جایی از کشور فرونشست ادامه‌دار است و با نرخ بالای ۱۰ تا ۱۵ سانتیمتر خود را نشان می‌دهد، این می‌تواند نگران‌کننده باشد.»

انتظام درباره وضعیت فرونشست در دیگر نقاط دنیا عنوان می‌کند: «ایران از دیگر نقاط دنیا جدا نیست. در دنیا هر جا آب زیرزمینی را بی رویه برداشت کردند، فرونشست رخ داده است. مثلاً در حومه مکزیکوسیتی (پایتخت مکزیک) فرونشست‌های بسیار بالایی مشاهده شده است.»

رئیس گروه آب زمین‌شناسی سازمان زمین‌شناسی و اکتشافات‌معدنی کشور با بیان این‌که در آمریکا تا دهه ۷۰ و ۸۰ فرونشست‌ها وحشتناک بود و بعد تا حدودی آن را کنترل کردند، خاطرنشان کرد: فرونشست زمین کاملاً به دو متغیر بستگی دارد؛ میزان آب چقدر پایین برود و چه نوعی از خاک در منطقه داشته باشیم. اگر پایین رفتن سطح آب در خاک درشت دانه باشد، با وجود مشکل آب، فرونشستی نداریم؛ زیرا رسوبات دانه درشت قدرت تراکم‌پذیری ندارند.

وی با اشاره به این‌که خاک‌های دانه ریز متراکم می‌شوند و مشکل آبخوان‌های ما هم از همین جا به وجود می‌آید، افزود: وقتی خاک دانه‌ریز متراکم شود، دیگر اجازه عبور آب را به این آسانی نمی‌دهند، یعنی بعد از یک مدتی، یک مقدار زیادی از حجم مخزن خود را از دست می‌دهیم. به این ترتیب آب فقط در قسمت‌های بالایی مخزن ذخیره می‌شود. این موضوع می‌تواند در درازمدت برای آبخوان‌های کشور فاجعه باشد.»

مقابله با فرونشست؛ نیازمند هزینه بالا

انتظام درباره راهکار‌های مقابله با فرونشست می‌گوید: «روش‌های مصنوعی برای تزریق وجود دارد، اما این روش‌ها بسیار گران بوده و اثر آن محدود است. ما در بسیاری مواقع نمی‌توانیم وضعیت را به حالت قبل برگردانیم.» او بیان می‌کند: «در ایران وقتی می‌گویند دشت بحرانی و ممنوعه یا ممنوعه بحرانی است؛ یعنی سطح آب دائماً در این دشت پایین می‌رود. در بسیاری از دشت‌ها وقتی برداشت را ادامه می‌دهیم، سطح آب زیرزمینی پایین می‌آید. در ایران، نه‌تن‌ها ما کاری در جهت جبران فرونشست انجام نمی‌دهیم بلکه وضعیت را بدتر می‌کنیم.»

به گفته رئیس گروه آب زمین‌شناسی سازمان زمین‌شناسی و اکتشافات‌معدنی کشور، برنامه‌هایی مانند طرح احیا و تعادل‌بخشی آب‌های زیرزمینی کشور وجود دارد که طرح واقعاً خوبی است، اما اینکه چقدر بودجه به این طرح تزریق کنند و برنامه‌ها را عملی کنند؛ مهم است.

او یادآور می‌شود: «در بسیاری از چاه‌های مجاز، هیچ کنتوری برای اندازه‌گیری میزان برداشت وجود ندارد و کشاورز هرچقدر می‌خواهد آب برداشت می‌کند. وقتی شما نمی‌دانید که چقدر آب برداشت می‌کنید، در واقع نمی‌توانید برداشت را کنترل کرده و برنامه‌های احیا و تعادل‌بخشی را انجام دهید.»

انتظام درباره مدت زمان مورد نیاز برای تغذیه منابع آب زیرزمینی می‌گوید: «ایران در منطقه‌ای واقع شده که درجه حرارت آن بالاست. در چنین شرایطی آب به سرعت تبخیر می‌شود. حتی اگر بارندگی شدید داشته باشید، حجم زیادی از آب تبخیر می‌شود.» وی اضافه کرد: «حتی در سد‌ها هم این اتفاق می‌افتد. ما مانند کشور‌های اروپایی نیستیم که مقدار زیادی از آب حاصل از بارندگی وارد زمین شود. بخش زیادی از بارندگی ما همان لحظه تبخیر می‌شود. ممکن است، حدود ۴۰ درصد آبی که روی زمین جریان پیدا می‌کند، پایین برود.»

رئیس گروه آب زمین‌شناسی سازمان زمین‌شناسی و اکتشافات‌معدنی کشور، سرعت پایین رفتن آب را هم بسته به نوع خاک متفاوت می‌داند و معتقد است هرچه خاک نفوذناپذیرتر باشد، آب دیرتر نفوذ می‌کند.

او اضافه می‌کند: «وقتی تراکم‌پذیری در فرونشست رخ می‌دهد، این ریزدانه‌ها موجب می‌شوند که آب نتواند زیاد پایین برود. در چنین مواردی در چاه‌های مشاهده‌ای کم‌عمق (۴۰ متری) شاهد بالا آمدن سطح آب هستیم.»

انتظام می‌گوید: «این در حالی است که در همین منطقه چاه کشاورزی عمیقی که کیفیت آب بهتری دارد و آلودگی کمتری دارد، سطح آب آن مدام پایین می‌رود. به خاطر وضعیت فرونشست و مسائل دیگر آبخوان ما چندلایه می‌شود. آبخوان، بالایی را آب می‌گیرد و حتی ممکن است این آب کیفیت خوبی نداشته باشد، اما آب به آن آسانی نمی‌تواند به آبخوان عمیق نفوذ کند.»

او زمان مورد نیاز برای نفوذ آب به داخل آبخوان را در ارتباط مستقیم با جنس خاک می‌داند. رئیس گروه آب زمین‌شناسی و اکتشافات معدنی سازمان زمین‌شناسی عنوان می‌کند: «نمی‌توان زمان مشخصی برای نفوذ آب و رسیدن آن به آبخوان مطرح کرد. جایی که دشت میان کوهی است، عمق خاک کم و حدود ۷۰ تا ۱۰۰ متر است. در چنین منطقه‌ای آب زودتر به آبخوان می‌رسد.»

او بیان می‌کند: «بر اساس مطالعاتی که انجام دادیم؛ عمر آبخوان‌های عمیق به ۱۰۰ هزار سال قبل برمی‌گردد. یعنی این آب‌ها در زمان زمین‌شناسی قبل از نسل ما در آنجا ذخیره شده است.» انتظام می‌گوید: «آبخوان‌های عمیق با بارندگی چند ساله تغذیه نشده‌اند.

مهم‌ترین مشکل ما این است که بیش از آب ورودی سالانه به آبخوان؛ از منابع زیرزمینی برداشت می‌کنیم. در حالی که همان‌طور که نسل‌های قبلی آب را برای ما گذاشته‌اند، باید اجازه دهیم آب آبخوان‌های عمیق ذخیره بماند و ما هم باید این آب را برای آیندگان بگذاریم.»

فرونشست به شمال کشور رسید

مدیرکل دفتر مخاطرات زمین‌شناختی و زیست‌محیطی سازمان زمین‌شناسی و اکتشافات‌معدنی کشور نیز درباره وضعیت فرونشست در ایران بیان کرد: «تقریباً تمام دشت‌های کشور که آب شیرین زیرزمینی دارند، بدون شک در معرض فرونشست قرار دارند.» او تأکید می‌کند: «اگر در استان‌هایی مانند گیلان و مازندران فرونشست را نمی‌بینیم یا کم می‌بینیم به این مفهوم نیست که این استان‌ها فرونشست ندارند. زمینه‌ها برای فرونشست در این نقاط هم محیا است.» رضا شهبازی می‌گوید: «ما در استان گلستان فرونشست داریم. در گیلان و مازندران هم کافی است خشکی که در حال حاضر داریم، ادامه یابد. حتماً باید منتظر فرونشست باشیم.»

رضا شهبازی فرونشست را یک مخاطره عام معرفی می‌کند که در تمام دشت‌های دارای آب شیرین زیرزمینی با شدت و ضعف متفاوت رخ می‌دهد و در ادامه گفت: در برخی دشت‌ها وضعیت فرونشست شدید و در برخی متوسط و برخی کمتر است. برخی نقاط درگیر فرونشست هستند، اما دیده نمی‌شود. متأسفانه اگر به همین شکل پیش برویم؛ فرونشست را دشت‌هایی که تاکنون شاهد این پدیده نبوده‌اند نیز مشاهده خواهیم کرد.»

وی، وضعیت فرونشست در ایران را بحرانی کرد و افزود: اگر بخواهیم پدیده فرونشست را تقسیم‌بندی کنیم، در دشت‌های ساحلی و سواحل شمالی فرونشست کمتر است، اما در مرکز کشور یعنی استان‌های مرکزی شدیدترین فرونشست‌ها را داریم، زیرا در این استان‌ها وابستگی کامل به استحصال آب زیرزمینی وجود دارد.

مدیرکل دفتر مخاطرات زمین‌شناختی و زیست‌محیطی سازمان زمین‌شناسی با بیان اینکه در استان‌هایی مانند خراسان‌رضوی و جنوبی، سمنان، تهران، البرز، قزوین و اصفهان وضعیت فرونشست بسیار شدید است، خاطرنشان کرد: در فارس و کرمان وضعیت بحرانی داریم و ما فرونشست خیلی شدیدی را شاهد هستیم و بین این استان‌ها طبیعتاً استانی مثل اصفهان، فارس و تهران- البرز- قزوین (که دشت‌های متصل به هم دارند) در واقع وضعیت فرونشست مشابه هم است و در یک راستا قرار دارد.»

وی با اشاره به اینکه فرونشست یک معلول بوده و ناشی از خشکسالی و برداشت آب از منابع زیرزمینی است، یادآور می‌شود: «خشکسالی سهم بسیار کمی در فرونشست دارد، اما بهره‌برداری بیش از حد از منابع آب زیرزمینی مهمترین دلیل فرونشست است.

به گفته شهبازی متأسفانه در حال حاضر تعادل و توازنی که بین تغذیه و تخلیه وجود داشت از بین رفته است و هر زمانی که تخلیه از تغذیه بیشتر شود، در دشت‌ها با فرونشست مواجه می‌شویم. وقتی یک پدیده معلول است، برنامه ما هم باید این باشد که علت را کنترل کنیم. هر زمانی که بتوانیم برداشت بی‌رویه از منابع آب زیرزمینی را کنترل و محدود کنیم، جلوی اضافه برداشت را بگیریم و به پخش سیلاب و تغذیه آبخوان کمک کنیم، می‌توانیم جلوی فرونشست را بگیریم؛ در غیر این صورت کاری نمی‌توانیم انجام دهیم.»

به اعتقاد مدیرکل دفتر مخاطرات سازمان زمین‌شناسی، آبخوان‌داری می‌تواند به تغذیه منابع آب زیرزمینی کمک کند و باید آبخیزداری که در ارتفاعات با هدف مهار سیلاب‌ها و فرسایش خاک انجام می‌شود هم برای کمک به منابع آب زیرزمینی انجام شود، اما نباید از منابع آب حاصل از اجرای پروژه‌های آبخیزداری بهره‌برداری کرد.
او می‌گوید: «آبخوان‌داری دو قابلیت دارد؛ در مواقع سیلابی از آبگرفتگی اراضی جلوگیری و آب را در سطح زمین در دشت‌ها مهار می‌کند؛ دوم، به نفوذ آب در آبخوان‌ها در زمان وقوع سیلاب کمک می‌کند.»

شهبازی با بیان این‌که اگر قرار است از منابع آب حاصل از آبخیزداری استفاده شود، حتماً باید از سرریز آب باشد، خاطرنشان کرد: هدف از اجرای آبخیزداری این است که تا حد امکان از رفتار بی‌پروا و بی‌برنامه آب در دامنه‌ها جلوگیری کند تا امکان جذب در زیر سطح خاک فراهم شود.

وی تصریح کرد: «هدف آبخیزداری این نیست که منابع آب جدید با سد‌ها و بند‌های جدید ایجاد کند، بلکه هدف آن این است که بتواند از سیلاب جلوگیری کند و جلوگیری از فرسایش خاک نیز داشته باشد. گاهی آب در حالت حداکثری است و پشت بندی مانده و نیاز است که مدیریت شود، در این صورت می‌توان از این آب استفاده کرد، اما تجربه به ما نشان داده که هیچ‌وقت این استفاده‌ها درست نخواهد بود.»

منبع: پایگاه خبری - تحلیلی ایراسین