همه چیز درباره کهن‌ترین معدن فیروزه جهان/لذت تماشای دیواره‌های آبی

به گزارش می‌متالز، قدیمی‌ترین فیروزه‌ای که تاکنون در دشت نیشابور کشف شده، در منطقه تپه برج ۶۶۰۰ سال قدمت تاریخی دارد. در نتیجه قدمت معدن نیشابوری به‌صورت مستند نزدیک به ۷ هزار سال می‌رسد و به این ترتیب قدیمی‌ترین معدن فیروزه جهان قلمداد می‌شود. این معدن از نظر میزان تولید نیز بزرگ‌ترین معدن فیروزه و نیز قدیمی‌ترین معدن فعال جهان است. این معدن در تمام این ۷ هزار سال فعال بوده و مرتب از آن استخراج می‌شده است. با ارزیابیِ ذخیره‌ای که انجام شده، گفته می‌شود این معدن تا ۲۰۰ سال دیگر قابل استخراج باشد. از سال ۱۳۸۲ این معدن توسط شرکت تعاونی شهر فیروزه، متشکل از ۳۴۲ عضو از وزارت صنعت و معدن به مدت ۲۵ سال اجاره شد.

مسوول دفتر فنی معدن فیروزه نیشابوری درباره این معدن می‌گوید: معدن فیروزه در سال ۱۳۸۲ به بهره‌برداری شرکت تعاونی مردم روستا رسید. این شرکت تعاونی مربوط به مردم روستای علیا و سفلی شهر فیروزه است که ۳۴۲ نفر عضو دارد و همه از مردم همین روستا هستند. قبل از سال ۸۲، وزارتخانه و اداره کل معادن از آن بهره‌برداری می‌کرده. پیش از آن آستان قدس رضوی، یک شرکت وابسته به سپاه و فیروزه تراشان مشهد به کار استخراج از معدن مشغول بودند. پیش از انقلاب اداره کل معادن متولی آن بود. در ۵۰ سال اخیر بهره‌برداری از این معدن تقریباً به این شکل تغییر کرده. این روند تا دو سه سال بعد از انقلاب به همین شکل ادامه می‌یابد، ولی بعد از مدتی، هم تولید معدن و هم تعداد کارگر آن اُفت می‌کند.

حامد فضلیانی سرگذشت این معدن را چنین ادامه می‌دهد: این معدن، بعد از انقلاب به کرات به شرکت‌های مختلف خصوصی و دولتی واگذار شده. ولی چون در این قبیل موارد، خیلی روی کار دولتی نمی‌توان حساب کرد، معدن خروجی خوبی نداشته است. در سال ۸۲ اینجا ۱۸ نفر کارگر داشته و تولید آن هم یکی دو تن در سال بیشتر نبوده است و متأسفانه بانیان آن سقف‌ها و پایه‌های معدن را نیز تخریب می‌کردند. از سال ۸۲ تاکنون ما تقریبا ۱۶۷ نفر پرسنل داریم و در طی این ۱۲، ۱۳ سال، معدن رو به رشد بوده است.

وی درخصوص میزان تولید معدن در سال خاطرنشان کرد: تولید ما در معدن حدود ۴۰ تن در سال است، ولی این میزان در ماه متغیر است. معدن فیروزه نیشابوری، در آن واحد حدود ۱۵ تونل اکتشافی و حدود هشت تونل استخراجی دارد. مجوز ما سالیانه حدود ۴۰ تن است و تقریباً هر سال هم در حدود همین ۴۰ تن را برداشت داریم.

وی درخصوص مصارف مختلف این سنگ ارزشمند توضیح داد و گفت: فیروزه مصرف صنعتی ندارد و کاربرد‌های فیروزه در حال حاضر فقط به صورت سنگ‌های قیمتی و هم‌چنین در صنایع دستی است. فیروزه اصلاً مصرف درمانی ندارد. این ادعا‌ها که مبنای علمی هم ندارند، درباره همه سنگ‌های قیمتی گفته می‌شود و بیشتر جنبه‌ی بازاریابی دارند تا با تقویت این صحبت‌ها بتوانند بیشتر بفروشند.

وی خام‌فروشیِ معدن فیروزه را به معنای متداول آن رد کرد و افزود: ما در معدن وارد مبحث تراش نشده‌ایم و فقط به تولید سنگ خام می‌پردازیم، ولی این به معنای خام‌فروشی نیست. خام فروشی به این معناست که سنگ معدنی به صورت خام از کشور خارج شود، ولی اصلاً چنین چیزی در مورد فیروزه وجود ندارد، چون صادرات سنگ خام فیروزه در ایران ممنوع است. ما یکی از معدود معادنی هستیم که سنگ خام را به کشور وارد می‌کنیم و در ایران به فرآوری آن می‌پردازیم. مقدار زیادی از فیروزه آمریکا در ایران تراش می‌خورد. در نتیجه ما چیزی به اسم خام‌فروشی در معدن فیروزه نیشابوری نداریم.

فضلیانی درخصوص طیف‌های مختلفِ اشتغال‌زایی این معدن اضافه کرد: در خصوص اشتغال غیرمستقیم معدن، طبق آمار شفاهی و غیررسمی‌ای که من از آقای استاندار شنیدم، ۱۶ هزار نفر در شهرستان فیروزه مشغول به کارند. در خود معدن، کار تراش صورت نمی‌گیرد. در معدن، ابتدا فرآوری‌های اولیه روی سنگ‌ها انجام می‌شود و بعد آن را به کسانی که کار تراش را انجام می‌دهند، می‌فروشیم. تراش فیروزه عموماً در سه شهرستان انجام می‌شود؛ یکی در خود شهر فیروزه است که در دو روستای علیا و سفلی آن اکثرِ خانم‌های خانه‌دار مشغول فیروزه‌تراشی هستند. آن و شهر دیگر، نیشابور و مشهد هستند. فیروزه‌کوبی نیز در شهرستان‌هایی نظیر اصفهان و نیشابور صورت می‌گیرد.

وی درخصوص میزان خلوص سنگ‌های استخراجی معدن بیان کرد: در طی این ۱۲ سال نهایت رگه‌ی فیرزوه‌ای که در سنگ‌ها دیده شده، در حدود ۲ سانتی‌متر بوده و کیفیت آن هم خیلی پایین نبوده است، ولی به صورت معمول رگه‌های ما بین سه تا پنج میلی‌متر است. در نتیجه در سنگی که ما استخراج می‌کنیم کل عملیات استخراجی در حدود ۳۰ هزار تن است. ما ۳۰ هزار تن حفر می‌کنیم که در حدود ۴۰ تن از آن، سنگ خام فیروزه و حدوداً بین یک پنجم تا یک هشتم از آن فیروزه خالص است.

فضلیانی در پاسخ به این سؤال که آیا نمونه‌ی مشابه این معدن هم در ایران وجود دارد یا خیر، گفت: ما چند معدن فیروزه که در حال بهره‌برداری باشد، در ایران داریم. در دامغان، یک معدن فیروزه است که به نسبت دیگر معادن هم قدیمی است. یک معدن فیروزه دیگر نیز در شهر بابک است که در اصل معدن مس است، ولی در کنار آن رگه‌هایی از فیرزوه هم دیده می‌شود، ولی متأسفانه آن را هیچ‌گاه به نام معدن فیروزه ثبت نمی‌کنند. یک چنین شرایط مشابهی در زاهدان هم وجود دارد، ولی خب تولید و کیفیت این معادن نسبت به معدن فیروزه نیشابوری بسیار پایین است.

وی این معدن را قابل بازدید و جذب توریست دانست و گفت: در قدیم به علت اینکه امکان تخریب تونل‌ها وجود داشت بازدیدکننده‌ها را نمی‌پذیرفتیم خصوصاً اینکه این معدن یک معدن زیرزمینی است و بحث امنیتی در آن خیلی حساس است. ولی چون این معدن جزو برند‌های ایران به حساب می‌آید و خیلی مشتاق دارد، حدود دو سال است که ما توریست‌ها را برای بازدید می‌پذیریم. بازدیدکنندگان ما به صورت معمول ایرانی‌ها هستند، ولی در دوره‌ای توریست‌های خارجی زیادی برای بازدید به این معدن می‌آمدند، ولی متاسفانه هفت – هشت سالی می‌شود که تعداد آن‌ها کم شده است. هر نفر بازدیدکننده پنج هزار تومان ورودی دارد و این مربوط به همین دو سال اخیر است که طرح جامع گردشگری اجرا می‌شود.

وی درباره‌ی وجوهِ منحصربه‌فرد این معدن گفت: تعداد معادن فیروزه قدیمی در دنیا انگشت‌شمار است. بعد از معدن نیشابور از تولیدکننده‌های اصلی فیروزه در دنیا می‌توان از آمریکا نام برد، ولی معادن آمریکا قدیمی نیست و به همین ۳۰ سال اخیر برمی‌گردد. از معادن قدیمی دیگر هم می‌توان به یک معدن در حوالی افغانستان اشاره کرد که در حال حاضر فیروزه آن خیلی کم شده. معدن دیگری نیز در صحرای سینا بوده که آن هم در حال حاضر دیگر از آن استخراج نمی‌شود. با این حال هیچ کدام از این معادن تاریخ اثبات‌شده‌ای با هفت هزار سال قدمت ندارند.

مسوول دفتر فنی معدن فیروزه نیشابوری، درخصوص آینده‌ی این معدن گفت: این معدن، در حدود ۸ هزار تن ذخیره دارد که سالانه ۴۰ هزار تن از این رقم به دست می‌آید، ولی مسلماً ذخیره معدن بسیار از این ارقام بالاتر است.

وی درخصوص نحوه‌ی تقسیم درآمد حاصل از این معدن گفت: نحوه واگذاری معادن در کل کشور یک جور است. طبق قانون معادن، زمین تمام معدن‌های سطح کشور به دولت متعلق است. ماده معدنی آن نیز متعلق به دولت است، اما دولت با یکسری مقررات خاص و پرداخت مالیات‌های دولتی، ماده معدنی بهره‌برداری شده را به افراد حقیقی و حقوقی واگذار می‌کند. همه دوره‌ها هم ۲۵ ساله است و اگر استخراج شما بیشتر از ۲۵ سال به طول بینجامد دوباره باید درخواست بدهید و تا ۲۵ سال دیگر آن را تمدید کنید. وقتی ماده معدنی تمام شد باز مالکیت زمین به دولت برمی‌گردد. معدن فیروزه هم از این نظر هیچ تفاوتی با معادن دیگر ندارد. همه معادن به صورت سالیانه حقوق خود را محاسبه می‌کنند و سالانه به دولت پرداخت می‌کنند.

وی افزود: میزان مبلغی که ما سالیانه به دولت می‌پردازیم ۱۴۰ میلیون تومان است. معادن زیرزمینی باید شش درصد و معادن روباز ۱۰ درصد از فروششان را (نه سودشان) به عنوان حقوق به دولت بپردازند. متأسفانه از سال ۹۰ تا ۹۳ حقوق دولتی ما ۹۰ برابر شده، آن هم به این دلیل که معدن فیروزه در ایران انگشت‌شمار است. در پایان سال کاری‌مان که عموماً مهرماه است درآمد‌ها بین ۳۴۲ نفر عضو شرکت تعاونی تقسیم می‌شود. این ۱۶۰ نفری که به صورت کارگر در معدن کار می‌کنند همه به نوعی سهام‌دار معدن هستند و ماهانه نیز حقوق پایه می‌گیرند. حقوق آن‌ها نیز همان حقوق پایه وزارت کار است.

منبع: خبرگزاری دانشجویان ایران (ایسنا)