«اسپهبد خورشید» اسیر «غروب» مازندران است؟

به گزارش می متالز، 3 معدن، این اثر مهم باستانی شمال ایران را محاصره کرده‌اند. یکی از آنها درست بالای غار-دژ اسپهبد خورشید در حال تراشیدن کوه و گودبرداری به سمت اثر برای ورود به پناهگاه‌های دستکند آن است و خطر ریزش و نابودی سازه‌های معماری داخل غار-دژ را تشدید کرده است. جالب اینکه این معدن، با نظر قوه قضاییه و دستور دادستان مازندران در سال ۱۳۹۵ پلمب شده بود.
معدن دیگر در پایین‌دست عرصه و حریم درجه ۱ غار-دژ اسپهبد خورشید در حال فعالیت است و دامنه شمالی و جبهه شرقی و عرصه و حریم‌های آن را برداشت کرده؛ درست مانند کاری که کوه‌خوارها انجام می‌دهند.
به گزارش صدای میراث، اما در کوه روبه‌رو که در حریم غار-دژ اسپهبد خورشید قرار گرفته است، معدن دیگری با ارتعاش انفجارهای مکرر معدنی در مقابل دهانه موجب ریزش و رانش کوه «سُرخِل» و نابودی محوطه‌های باستانی آن شده و بازتاب انفجارها، موجب ریزش سازه‌های باستانی غار-دژ چند هزار ساله و منحصر به فرد شده است.

تهدید مداوم اسپهبد خورشید

تنها فعالیتی که غار-دژ اسپهبد خورشید را تهدید می‌کند، فعالیت‌های معدنی و اصرار بر استخراج معادن از سوی ۳ مالک خصوصی است و براساس شنیده‌ها، این مالکان از چنان نفوذی در استان مازندران برخوردارند که توانسته‌اند تمام تلاش‌ها برای محافظت از غار-دژ اسپهبد خورشید را ناکام بگذارند.
در نقشه تعیین عرصه و حریم تهیه شده در اوایل دهه ۹۰ مشخص است که عرصه و حریم تعیین شده برای محافظت از این غار و محوطه‌های تاریخی اطراف آن، بسیار کوچک، غیراصولی و غیرکارشناسی تعیین شده و در دامنه شمالی این بنای تاریخی، نقشه حریم بریده شده است و به جای توجه به محوطه روبه‌روی اثر، کوه‌های پشت غار-دژ اسپهبد خورشید را به حریم این اثر تاریخی پیوست کرده‌اند تا کسری مساحت حریم پوشانده شود و معادن موجود در حریم غار همچنان اجازه فعالیت داشته باشند.
اعمال نفوذ برای فعالیت در حریم غار- دژ اسپهبد خورشید و در عرصه محوطه‌های تاریخی اطراف این اثر ثبت ملی شده کشور، کار را به جایی رسانده که صدای اعتراض سامان توفیق، مدیر پروژه غار-دژ اسپهبد خورشید هم بلند شده است.

تلاش برای صیانت

سامان توفیق، باستان‌شناس و مدیر پروژه غار دژ اسپهبد خورشید، گفت: سال ۱۳۹۵ پس از پایان ۲ فصل مطالعه باستان‌شناختی و معماری غار-دژ اسپهبد خورشید که پشت سر هم انجام شد، برنامه ۵ سال‌های بر اساس استانداردهای روز و با هدف آغاز کاوش‌های باستان‌شناسی و نگهداری از این اثر تاریخی و طبیعی ارائه شد که استقرار کانکس نگهبانی و اقدامات محافظتی همچون نصب داربست‌ها برای تثبیت معماری معلق و بخش‌های ریزشی غار-دژ اسپهبد خورشید و ایجاد راه دسترسی ایمن و نصب تابلوها، بخش‌هایی از آن بود.
وی تاکید کرد، تمام این برنامه‌ها بستگی به خروج معادن از حریم درجه ۱ غار-دژ اسپهبد خورشید و تعطیلی میدان تیر در پایین‌دست این اثر باستانی داشت.
داستان غار-دژ اسپهبد خورشید اما با اتفاق ناخوشایند دیگری درهم آمیخت. معدن روبه‌روی این بنای تاریخی، برداشت همزمان با انفجارهای مداوم را انجام داد که به ریزش ساختارهای کهن غار-دژ اسپهبد خورشید منجر شد. ارتعاش بالای صدای تولید شده ناشی از انفجارهای روبه‌روی غار-دژ اسپهبد خورشید، درست به دهانه اثر برخورد می‌کند و بنیان آثار معماری داخل غار را متزلزل کرده و منجر به فروپاشی سازه‌های معماری داخل غار شده است.
مالک معدن روبه‌روی غار اسپهبد خورشید هیچ تعهدی به رعایت قوانین و ضوابط فعالیت در حریم محوطه‌های تاریخی ندارد. مالک معدن بالادست غار نیز تصمیم به انفجار شبانه معدن با حجم زیاد مواد منفجره گرفته بود که در سال ۱۳۹۵ یگان حفاظت میراث‌فرهنگی، مانع این انفجار شد و توانست مقادیر زیادی مواد منفجره را که برای انفجار بالای غار-دژ اسپهبد خورشید حمل می‌شد، کشف کند.
شایعه‌هایی اکنون در مازندران وجود دارد که براساس آنها برخی در جست‌وجوی خزانه اشیای قیمتی شاهان طبرستان در حریم غار-دژ اسپهبد خورشید هستند و به همین دلیل علاقه‌ای به انتقال به نقاط دیگر که رگه‌های استخراج معدنی با حجم بیشتر را در خود دارند، نشان داده نمی‌شود و اصرار به ماندگاری دارند.
منابع محلی اما مطرح کردند که معدن روبه‌روی غار-دژ اسپهبد خورشید که به قوانین میراث فرهنگی نیز پایبند نیست، اقدام به انفجارهای پی‌درپی برای برداشت کرده است.

حریم دستکاری شده به سود معادن

یکی از کارشناسان دفتر ثبت آثار تاریخی با حضور در محوطه غار-دژ اسپهبد خورشید اصرار داشت که معادن در حریم درجه یک غار-دژ اسپهبد خورشید که یک اثر ثبت ملی شده است، به گونه‌ای در نقشه تعیین حریم قرار بگیرند که خارج از حریم این اثر تاریخی باشند و براساس این اصرار، نقشه تعیین حریم غار-دژ اسپهبد خورشید باید به گونه‌ای طراحی می‌شد که شامل معادن نشود.
معادن فعال در حریم غار-دژ اسپهبد خورشید، درست در منظر بصری این اثر تاریخی هستند. کارشناسان دفتر ثبت آثار تاریخی که به همراه معاون وقت میراث‌فرهنگی استان مازندران به غار-دژ اسپهبد خورشید رفته بودند، اصرار می‌کنند که معدن روبه‌روی این غار جابه‌جا نشود و در حریم هم گنجانده نشود، در حالی که انفجارهای پی‌درپی این معدن، غار-دژ اسپهبد خورشید را بیش از هر فعالیت دیگری تهدید می‌کند و منجر به فروپاشی سازه‌های معماری داخل این اثر ثبت ملی شده کشور شده است.
معدن، روبه‌روی غار دژ اسپهبد خورشید در چند ده متری اثر قرار دارد و براساس قوانین میراث فرهنگی، هرگونه انفجاری باید تا شعاع ۳ کیلومتری آثار تاریخی حذف شود. این در حالی است که روزانه ۲ انفجار بزرگ، درست روبه‌روی دهانه غار-دژ اسپهبد خورشید برای برداشت‌های معدنی انجام می‌شود.
اداره میراث‌فرهنگی استان مازندران نیز از پس مالک معدن برنیامده و در این شرایط بهتر است بازرس سازمان میراث‌فرهنگی، صنایع‌دستی و گردشگری پیگیری کند تا دلیل این اصرار به ادامه فعالیت معدنی و مخالفت با توقف فعالیت معدنی در حریم یک اثر تاریخی مشخص شود. اصرار مالک معدن مقابل غار-دژ اسپهبد خورشید که بیش از ۶ معدن دیگر در این نقطه را نیز پوشش می‌دهد، برای ماندگاری در این نقطه و حاضر نشدن به جابه‌جایی معدن به نقطه‌ای دورتر جای بررسی دارد. معادن موجود در مقابل و بالای غار-دژ اسپهبد خورشید در یک سایت باستانی قرار گرفته‌اند و تمام عرصه‌ای که این معادن در آنها فعال هستند، متعلق به سازمان میراث فرهنگی است و باید هر چه سریع‌تر تخلیه شوند.

نقشه‌ای که پنهان شده است

نقشه حریم غار-دژ اسپهبد خورشید سال ۹۵ بازنگری شد اما ۲ سال است که خبری از تصویب و ابلاغ این نقشه از سوی دفتر ثبت آثار تاریخی کشور منتشر نشده و کوشش‌های مدیر پروژه برای ادامه فازهای بعدی پروژه و نصب تابلوهای معرفی و ایجاد حریم برای اثر به بار ننشست. آنچه مسلم است، کارشناس دفتر ثبت آثار تاریخی که فعالیت‌های مرتبط با تعیین حریم را انجام داده، به همراه معاون میراث‌فرهنگی استان مازندران تلاش کرده‌اند نقشه حریم این اثر کوچک شود و معادن موجود در آن از نقشه حریم خارج شوند تا همچنان در این سایت تاریخی فعال باشند. خبرهای غیررسمی از سرنوشت نقشه تعیین حریم غار-دژ اسپهبد خورشید نیز بیانگر اصلاحات در این نقشه برای ماندگاری و فعالیت معادن در حریم اولیه این اثر و بیرون گذاشتن معادن از حریم غار دژ اسپهبد خورشید است که این خبرها تنها با انتشار نقشه تعیین حریم غار-دژ اسپهبد خورشید تایید یا تکذیب می‌شوند. نکته جالب آنکه در ۲ سال گذشته، تمام معادن فعال در حریم غار-دژ اسپهبد خورشید تعطیل شدند اما تنها ۳ معدن، خود را متعهد به رعایت قوانین میراث فرهنگی ندانسته و اقدام به ادامه فعالیت کرده‌اند؛ همان معادنی که روبه‌روی دهانه غار دژ تاریخی، بالای این غار و زیر پای آن در حال فعالیت هستند و گفته می‌شود مالکیت و پوشش آنها متعلق به رئیس اتحادیه معادن شن و ماسه‌داران استان مازندران است که به او لقب سلطان شن داده‌اند. همین موضوع نیز موجب شده است، معدندارهایی که فعالیت خود را در احترام به قوانین میراث فرهنگی و در ۲ سال گذشته در سایت تاریخی اسپهبد خورشید، متوقف و معادن‌شان را منتقل کرده بودند، به ادامه فعالیت ۳ معدن دیگر در سایت تاریخی غار-دژ اسپهبد خورشید اعتراض کنند و درخواست ادامه و بازگشت معادن خود به سایت غار- دژ اسپهبد خورشید و از سرگیری فعالیت استخراج معدن در حریم این اثر تاریخی را داشته باشند.