دوخت لایه‌های خاک، تاب‌آوری معادن در مقابل رانش زمین

به گزارش می متالز، اگر منصفانه بخواهیم به این موضوع نگاه کنیم برداشت بی‌رویه آب و قطع درختان به دلیل اینکه سطح پوشش بسیار بیشتری نسبت به معدنکاری و معدنکاوی دارند، عوامل مهم‌تری به شمار می‌روند اما برداشت آب از سفره‌های آب زیرزمینی برای معادن و صنایع معدنی می‌تواند پای معادن و کارخانه‌ها را به جایگاه متهمان ردیف اول مقصران سیل باز کند. با این حال معادن نیز مانند سایر بخش‌ها درصدد هستند توپ را به زمین دیگری انداخته و نپذیرند که دستکاری در طبیعت عوارض مخرب سیل را تشدید می‌کند.
رانش زمین در اثر سیل در سوادکوه مازندران و تخریب ۲ معدن زغال‌سنگ را شاید بتوان بازگشت سیلی معادن به طبیعت دانست که با اتخاذ تمهیداتی می‌توان اثرات سوء آن را بر طبیعت کاهش داد و احتمال خطرات آن را برای انسان کمتر کرد.

کنترل رانش زمین

سعید صمدی، دبیر انجمن زغال‌سنگ ایران درباره تاثیر سیل بر معادن به ویژه معادن زیرزمینی که به طور عمده در ایران معادن زغال سنگ هستند، گفت: سیل در رودخانه‌ها راه می‌افتد و از آنجا که معادن زغال سنگ در ارتفاعات هستند، سابقه نداشته که سیل به این معادن آسیبی وارد کند اما باعث رانش زمین شده و می‌تواند به معادن زغال‌سنگ خسارت وارد کند. گاه این آسیب به حدی جدی بوده که موجب شده است معدن قفل شود و لایه‌ای حرکت کرده و کل تونل را با خودش پایین برده است چون تونل هم خودش بخشی از یک لایه است.
وی افزود: حدود ۷ تا ۸ سال پیش در کرمان رانش زمین اتفاق افتاد که موجب شد ۴ تا ۵ نفر دچار حادثه شوند و فوت کنند و پس از ۶ ماه اجساد آنها را با مشکلات زیاد پیدا کردند.
رانش زمین به طور عمده در شمال کشور رخ می‌دهد و اگر کارگری در تونل باشد گرفتار می‌شود اما خوشبختانه در حادثه سوادکوه، کارگری دچار سانحه نشده است. اگر کارگری در معدن نباشد دوباره معدن را ترمیم می‌کنند؛ از ابتدای سال نیز خبر جدی از حوادث برای معادن زغال‌سنگ دریافت نکردیم، به ویژه در سوادکوه که عمده معادن در ارتفاعات قرار دارند.
وی در پاسخ به این پرسش که برای این معادن مسائل ایمنی قابل پیش‌بینی است یا خیر، افزود: نکته قابل توجه و مهم در رانش زمین این است که قابل پیش‌بینی است و مسئله دور از ذهنی نیست. رانش، حرکت کردن یک لایه از زمین است و سابقه‌اش تا به حال بوده است. اگر به خاطر داشته باشید ۱۰ سال پیش رانش بزرگی در معدن انگوران اتفاق افتاد که کوه حرکت کرد و ۲۰میلیون تن سنگ را وارد معدن کرد. معدن ۷ یا ۸ ماه تعطیل بود و تخریب رانش زمین را جمع می‌کردند.
وی با بیان اینکه رانش‌های به این بزرگی، قابل پیش‌بینی و حرکت آنها از چند ماه قبل مشخص و قابل مشاهده است، گفت: رانش زمین مثل زلزله نیست که ناگهان رخ دهد. به همین دلیل می‌توان از قبل تمهیداتی اندیشید؛ مانند تخلیه معدن از نیروی کارگر یا ماشین‌آلات.
وی با بیان اینکه می‌توان اثرات رانش زمین بر معادن را تا حدی کنترل کرد، تاکید کرد: نکته قابل توجه در خارج از کشور این است که کشورهای دارای زغال‌سنگ بسته به اینکه معدن دارای ارزش اقتصادی بالایی است یا نه، با مشاهده نخستین نشانه‌های رانش زمین ۲ لایه را به هم می‌دوزند که جلوی رانش زمین را بگیرند.
صمدی در پاسخ به این پرسش که چگونه این کار را انجام می‌دهند؟ گفت: گمانه‌هایی به صورت چاه بالای دست معادن به عمق ۳۰ تا ۵۰ متر می‌زنند که از چندین لایه عبور می‌کند. سپس داخل این چاه‌ها میلگرد می‌ریزند و بتن شارژ می‌کنند تا قسمت‌های مختلف لایه به هم دوخته ‌شوند. در نقاط مختلف جهان این کار انجام می‌شود. به طور مثال در کشورهایی مانند سوئیس با وجود اینکه جاده‌های وحشتناکی دارند، خبر کمی درباره رانش زمین یا پرتاب سنگ به جاده می‌شنوید زیرا آنها به این شکل زیرسازی می‌کنند و مناطقی را که مستعد رانش زمین هستند، با صرف هزینه می‌دوزند اما در کشور ما کمتر اهل پیشگیری هستند و معتقدند چرا برای حادثه‌ای که ممکن است تا ۵۰ سال دیگر هم رخ ندهد، هزینه کنیم. البته هر لایه‌ را نیز نمی‌توان دوخت اما روش‌های مختلفی برای مهار رانش زمین وجود دارد. در اروپا با چشم خود این مسائل را دیدم که دوختن لایه‌های زمین متداول است چراکه رانش زمین خسارت زیادی ایجاد می‌کند و فرسایش زیادی در خاک منطقه ایجاد می‌شود که بخش قابل توجهی از خاک نباتی که صدها سال زمان برده تا تشکیل شود را از بین می‌برد.
این کارشناس معدن در پاسخ به این پرسش که آیا برداشت معادن منجر به تشدید تهدید رانش نمی‌شود؟ گفت: نه به این شکل نیست. تونل‌های حفر شده برای برداشت زغال‌سنگ بسیار عمیق هستند و برداشت از معادن نیز عدد خیلی قابل توجهی نیست یعنی در سطح زمین نمود پیدا نمی‌کند و تنها به صورت تخلخل در سطح زمین دیده می‌شود؛ به همین دلیل موردی نداشتیم که به دلیل برداشت خاک رانش زمین اتفاق بیفتد بلکه به نسبت کل معدن میزان برداشت خیلی کم است. ممکن است در مجموع ۲۰ میلیون تن وزن داشته باشد که اگر ۱۰ هزار تن آن برداشت شود خیلی نمود پیدا نمی‌کند. زمین هم این برداشت‌ها را در خود هضم می‌کند.
دبیر انجمن زغال‌سنگ ایران در ادامه افزود: در کنار این مسئله و بلکه بسیار بدتر از آن، برداشت آب از سفره‌های آب زیرزمینی مطرح است؛ اینهمه آب از زمین برداشت می‌شود و از طرفی هشدار فرونشست زمین داده می‌شود. با این تفاوت که کل میزان برداشت زغال سنگ در کشور ۲ میلیون تن است، در حالی‌که میزان برداشت آب به میلیاردها تن می‌رسد. وقتی به اعماق زمین می‌روید همان‌قدر که برداشت فیزیکی زغال سنگ، زمین را دچار مخاطره می‌کند آب در سطح بسیار وسیع‌تری مشکل ایجاد می‌کند. پس از برداشت بی‌رویه آب، زمین مانند اسفنج خشک جمع می‌شود و حتی با بارندگی زیاد هم نمی‌تواند این آب را جذب کند چون راه‌های جذب آب در زیر زمین بسته می‌شود.
وی تاکید کرد: از طرف دیگر به این موضوع هم توجه کنید که گاه معادن به دلیل ایمنی، تونل‌هایی را که برای برداشت می‌زنند پر می‌کنند.

دست بردن در طبیعت

کارشناسان محیط‌زیست اما نظر دیگری دارند.
حسین آخانی، ضمن بیان اینکه مهم‌ترین فاجعه‌ای که هم‌اکنون کشور را تهدید می‌کند و بارها با آن روبه‌رو بوده‌ایم، سیل است، ابراز کرد: در شرایطی که با تغییرات اقلیمی روبه‌رو هستیم، هیچ ابزاری برای در کنترل قرار دادن میزان بارندگی وجود ندارد که این مشکلات می‌تواند احتمال رخ دادن باران‌های سیل‌آسا را بیش از گذشته کند.
وی با بیان اینکه می‌توان از سیل فرصت ساخت، تصریح کرد: سیل در فلات ایران بوده و تمدن این ناحیه تحت تاثیر آن شکل ‌گرفته است. برای آنکه شدت جریان‌های رودخانه‌ای تبدیل به فاجعه نشود متخصصان هم عقیده هستند که باید با محافظت از اکوسیستم کوهستان کاری کرد که این بارش‌ها به‌جای تبدیل به سیل ویرانگر باعث تشکیل رودخانه‌ها و منشأ حیات شود و سفره‌های زیرزمینی و تالاب‌ها را سیراب و از ریزگردها پیشگیری کند.
این کارشناس و استاد دانشگاه تهران ضمن بیان اینکه در صورت محافظت از پوشش گیاهی و خاک در مناطق کوهستانی، همه این اتفاق‌ها خوب ‌رخ خواهد داد، اضافه کرد: متاسفانه برداشت نادرست توسعه پیدا کرده و تصور می‌کنیم هر آنچه در کوه‌ها و طبیعت وجود دارد را باید استفاده کرد. از این رو امیدوارم که سیل اخیر استان گلستان تلنگر جدی در مغز کسانی باشد که چشمان و گوش‌شان را بسته‌اند و پشت فرمان ماشین بدون ترمز توسعه ناپایدار نشسته‌اند و در شیب حرکت می‌کنند، .شک نکنید عاقبت این ماشین، افتادن ته دره و نابودی است.
آخانی با بیان اینکه نمونه بارز اشتباه‌های انسان در وقوع سیل را می‌توان در استان‌های شمالی کشور مشاهده کرد، ابراز کرد: در قسمت شیب‌های شمالی این رشته کوه با برداشت بی‌رویه از درختان جنگلی باعث شدیم خاک در شیب‌های تند کوهستانی ناپایدار شود و به بهانه معدنکاوی به جان مناطق کوهستانی افتادیم.
وی با بیان اینکه این‌گونه دست‌اندازی‌ها عواقب بسیار خطرناکی داشته و باعث اختلال در چرخه‌های آب، خاک و انسان می‌شود، تصریح کرد: مانند این می‌ماند که یک کشتی در توفان در حرکت است و افراد به‌جای کمک به تعادل و جلوگیری از غرق شدن، چکشی برداشته و با میخ آن را سوراخ ‌کنند. طبیعی است که کشتی به‌زودی غرق خواهد شد.