همه سناریو‌های احتمالی انفجار در معدن زغال سنگ طبس

به گزارش می‌متالز به نقل از گروه اقتصادی خبرگزاری فارس؛ انفجار معدن زغال سنگ زمستان یورت، باب‌نیروز، یال شمالی و هجدک و حالا معدن زغال سنگ معدنجوی طبس سبب شده تا کارگران شریف که توسعه ایران را بر عهده دارند، فوت شوند.

کار در معدن زغال سنگ از دشوارترین فعالیت‌های بشری است. یک فردی که تجربه فعالیت در جبهه‌کار‌های زغال سنگ را دارد، فعالیت یک روز را این‌ گونه توصیف می‌کند، از وقتی شیف کاری شروع می‌شود، نیم ساعت طول می‌کشد تا با واگن به عمق زمین برویم، پس از اتمام تونل‌های دسترسی به کارگاه می‌رسیم، کارگاه فضایی بین دو لایه سنگ است که لایه زغال در دسترس بوده و برای استخراج لایه باید ۸ ساعت در فضایی شیب‌دار به طول و عرض بی‌نهایت، اما ارتفاع کمتر از ۶۰ سانتی‌متر پیکور (چکش بادی) بزنیم.

به همه سختی‌های کار در معادن زغال سنگ کشور رفاقت کٌشنده متان و زغال را هم اضافه کنید. عموماً در معادن زیرزمینی زغال سنگ به ویژه در منطقه طبس متان قابل‌توجهی در لایه‌های زغال محبوس شده است. اگر میزان متان موجود در فضای معدن از ۵ درصد بالاتر برود، احتمال انفجار وجود دارد. قدرت انفجار متان در تونل یعنی یک فضای بسته به حدی است که «نادعلی اسماعیلی دهج» رئیس سابق نظام مهندسی معدن ایران می‌گوید که یک انفجار زغال سنگ طی دهه هفتاد در یک معدن کشور سبب شده بود تا ریل ۴۰۰ تنی این معدن از دهانه تونل ۵۰۰ متر به بیرون پرت شده بود.

برای واکاوی سناریو‌های احتمالی رخ‌داده در معدن زغال سنگ طبس و جلوگیری از اتفاقات تلخ این چنین به سراغ «نوید فهیم‌پور» کارشناس صنعت و معدن رفتیم تا با وی در این رابطه به گفتگو بپردازیم.

مشروح این گفتگو به شرح ذیل است:

واکاوی استاندارد‌های لازم در معادن زغال سنگ

فارس: باز هم یک حادثه به شدت تلخ در معادن زغال سنگ کشور رخ داد و جامعه داغدار تنی چند از شریف‌ترین قشر مردم یعنی کارگران زحمت‌کش شد، به عنوان سؤال اول می‌خواهم بپرسم، چه موارد ایمنی باید در معادن زغال سنگ رعایت شود تا چنین رخداد‌هایی تکرار نشود؟

فهیم‌پور: ابتدای مصاحبه به نوبه خودم این حادثه تلخ را به خانواده بازماندگان و مردم ایران تسلیت می‌گویم. سبقه استخراج زغال سنگ به کشور‌های اروپایی باز می‌گردد و استاندارد‌های ایران هم ترجمه استاندارد‌های اروپایی در معادن زغال سنگ است. استاندارد‌های اروپا برای ایمنی در معادن زغال سنگ زیرزمینی شامل مجموعه‌ای از دستورالعمل‌ها و الزامات است که هدف آن کاهش خطرات و اطمینان از ایمنی کارگران است. برخی از موارد کلیدی ایمنی شامل موارد زیر می‌شود، ابتدا آموزش و صلاحیت کارکنان که کارگران باید آموزش‌های لازم را درباره خطرات کار در معادن و روش‌های ایمنی دریافت کنند. نکته بعد تجهیزات ایمنی شامل استفاده از تجهیزات ایمنی فردی (PPE) مانند کلاه ایمنی، کفش‌های ایمنی، عینک‌های محافظ و ماسک‌های تنفسی است.

فارس: تهویه در این استاندارد‌ها چه جایگاهی دارد؟

فهیم‌پور: وجود سیستم‌های تهویه مناسب برای جلوگیری از تجمع گاز‌های خطرناک مانند متان و گرد زغال‌ سنگ در معادن زغال سنگ واجب است و در کنار آن سیستم‌های نجات باید برنامه‌ها و تجهیزات نجات همچنین تمرینات منظم برای مواجهه با شرایط اضطراری وجود داشته باشد. همچنین ایمنی ساختاری شامل ارزیابی منظم و کنترل ساختار‌های معدن برای جلوگیری از ریزش و سقوط نیز باید رعایت شود.

چهار ملزوم ایمنی برای کاهش خطرات کار در معادن زغال سنگ

فارس: خب با وجود دارابودن سیستم‌های ایمنی چرا باید چنین حادثه‌ای رخ بدهد؟

فهیم‌پور: ببیند وقتی یک حادثه‌ای از جنس معدن زغال سنگ رخ می‌دهد، صرف اتکا به وجود تجهیزات ایمنی یا حتی رعایت نکات در بازدید کارشناسان مسوولان دولتی دقیق نیست. من تعجب کردم که وزیر کار هم در بازدید که از معدن داشتند به این سرعت اعلام کردند معدن از لحاظ ایمنی مشکل ندارد.

اگر بخواهیم سیستماتیک بحث کنیم، باید گفت که تجهیزات ایمنی و ملزومات رعایت استاندارد باید در معدن وجود داشته باشد. نکته بعدی نرم‌افزار حاکم بر استاندارد‌ها است. یعنی همان سیستم مدیریت خطر که توسط نیروی انسانی متخصص هدایت می‌شود تا در لحظه مورد نیاز مثلاً جت‌فن‌های تهویه را فعال کند، یا آلارم‌های لازم را فعال کند.

پس از وجود نرم‌افزار قوی ایمنی، فعالیت مداوم این تجهیزات است. یعنی در هر لحظه که خطر کارگران را تهدید می‌کند این سیستم‌ها وارد مدار شوند. پس از این مساله به موقع بودن هشدار‌ها است. در چنین حوادثی ۱۰ ثانیه اتلاف وقت منتهی به حوادث بسیار تلخی خواهد شد.

پس اگر بخواهیم این بخش را جمع‌بندی کنیم، باید بگویم که سخت‌افزار، نرم‌افزار، آماده به کار بودن و عمل به هنگام چهاربخشی هستند که اگر درست عمل کنند، میزان خسارت ناشی از حوادث به حداقل خواهد رسید.

اظهارات وزیر کار در مواجه با حادثه غیرفنی بود

فارس: در بحث‌های نسبت به صحبت وزیر کار انتقاد کردید، ایشان گفته بودند که در بازدید‌های ایمنی همه چیز رعایت شده است، کجای این جمله برای شما نقد به همراه دارد؟

فهیم‌پور: ببینید اینکه ملزومات ایمنی در یک معدن رعایت شود یا نشود را نمی‌توان صرفاً با اتکا به اینکه در بازدید‌های ایمنی مساله‌ای وجود نداشته سنجید و باید همه ملزومات چک شوند، با کارگران صحبت شود که آیا آلارمی مبنی بر وجود گاز متان شنیده‌اند یا خیر و مواردی از این دست. اگر بخواهیم از کاغذ فاصله بگیریم و کمی روی زمین صحبت کنیم، باید گفت که با توجه به موقعیت مکانی معدن این احتمال وجود دارد که بازدید‌های ایمنی وزارت‌خانه ممکن است دیر به دیر انجام می‌شده، پس آقای وزیر باید تاریخ دقیق بازدید‌های ایمنی را بگویند، نکته بعدی اینکه ممکن است، تجهیزات ایمنی صرفاً در هنگام حضور بازرسان فعال می‌شده، البته من بدبینانه نگاه می‌کنم، اما این نوع نگاه به همه جوانب لازمه تهیه گزارش‌هایی از این حادثه است.

فارس: البته مسوولان مختلف اظهارات ضد و نقیض کم نداشته‌اند و در همین مدت شاهد اظهارات متفاوتی بوده‌ایم. به آنها نقدی ندارید؟

فهیم‌پور: من اگر بگویم رفتن این همه مسوول در هنگامی که هنوز تعدادی از کارگران در معدن محبوس هستند احتمالاً در فضای رسانه‌ای مورد مؤاخذه قرار بگیرم، اما تجربه من می‌گوید در چنین حوادثی حضور یک مسوول اگر یک لحظه تمرکز فعالین میدانی عملیات نجات را درگیر خود کرده و عملیات نجات را مختل کند، نباید این حضور رخ بدهد. اظهارنظر‌های ضد و نقیض که بماند، هرکسی که رفته باید روشن شود که برای بهبود عملکرد عملیات نجات رفته یا صرفاً رفته که مصاحبه کند. البته این تکه از حرف‌های مرا منتشر نخواهید کرد، اما از نظر من این حضور‌ها فایده‌ای در لحظه عملیات نجات ندارد.

فارس: از نظر شما چه سناریو‌هایی می‌تواند منتهی به این حادثه شده باشد.

فهیم‌پور: با توجه به شواهد میدانی، چنین انفجاری در این ابعاد احتمالاً ناشی از حجم زیادی گاز متان در معدن بوده است که به قرار معلوم در بلوک سوم این معدن زیرزمینی متصاعد شده، اما این مساله به خودی خود عامل انفجار نیست. انفجار یک انرژی فعال‌سازی نظیر یک جرقه هم لازم دارد، اما قانون این است که همه تجهیزات داخل معدن زغال سنگ بدون جرقه و در اصطلاح ضد انفجار باشند. حتی چراغ‌های معدنچیان نوع خاص چراغ‌های کاربیدی است که منبع نور آن دمای بالایی ندارد.

با علم به این مسائل سناریو شامل علت حضور آن حجم گاز متان و همچنین دلیل انرژی فعال‌سازی یا جرقه باز می‌گردد. توجه کنید که نیروی ایمنی در معدن باید به طور مکرر تذکر دهد و چک کند که وسیله عامل انفجاری همراه هیچ کس نباشد. اینکه این اتفاق رخ داده که محتمل است، خود یک قصور ایمنی است.

سناریو‌های مختلف حادثه معدن زغال سنگ معدنجوی

فارس: آیا اشباع این میزان گاز در معدن یک فرآیند طبیعی است؟

فهیم‌پور: بله، معادن زغال سنگ در طبس ایران به ویژه در مناطق مختلفی که در این شهرستان قرار دارند، معمولاً دارای گاز متان هستند. گاز متان یکی از چالش‌های ایمنی در معادن زغالی است و در اثر فعالیت‌های معدنی و فرآیند‌های تجزیه مواد آلی موجود در زغا‌ل سنگ تولید می‌شود. در معادن زیرزمینی زغال سنگ، وجود متان می‌تواند خطرناک باشد، زیرا در صورت تجمع و انفجار، می‌تواند به حوادث جدی و خطرناک منجر شود. به همین دلیل، کنترل و اندازه‌گیری گاز متان در معادن، یک موضوع بسیار مهم در ایمنی معادن است.

یک احتمال این است که در هنگام کار در جبهه کار یک فضای خالی پر از متان باز شده باشد. البته این احتمال چندان جدی نیست، چون کار در آن عمق باید موارد مشابه را شامل شده و موارد مشابه به یک تجربه منتهی شود، اما خب به هر حال این یک سناریو است.

فارس: آیا شما اتفاقات سابق رخ داده در معادن زغال سنگ در کشور را بررسی کرده‌اید.

فهیم‌پور: بله من در تیم تخصصی مجلس شورای اسلامی برای بررسی حادثه معدن زمستان یورت در اردیبهشت سال ۱۳۹۶ بودم.

فارس: چه شباهت‌هایی بین آن حادثه و حادثه معدن طبس از منظر شما وجود دارد؟

فهیم‌پور: بر اساس گزارش اولیه کمیته حقیقت‌یاب عدم کفایت تهویه طبیعی موجود، با توجه به تغییر فصل و یا ریزش احتمالی در دویل انتهایی رابط تونل دو به یک و تجمع احتمالی گاز در منطقه انفجار به دلیل عدم کفایت تهویه، حبس گاز در فضای تخریبی به جا مانده ناشی از استخراج در محل انفجار و همچنین وجود گرد زغال که در محیط عمده معادن زغال عامل اتفاق زمستان یورت بود. همچنین منبع جرقه احتمالاً باطری حمل شده به داخل تونل بود که برخلاف مقررات برای روشن کردن لوکوموتیو از کار افتاده در نزدیک انتهای تونل استفاده شده است. در این حادثه هم ممکن است همین اتفاق تکرار شده باشد.

فارس: خب راهکار جلوگیری از تکرار چنین حوادث تلخی در کشور چیست؟

فهیم‌پور: ضرورت نظارت دقیق وزارت صنعت، معدن و تجارت، سازمان نظام مهندسی معدن، وزارت تعاون، کار و رفاه اجتماعی بر رعایت اصول فنی و ایمنی معادن زغال سنگ و الزام بر تعطیلی معادن فاقد تجهیزات استاندارد و سیستم ایمنی مناسب، الزام برای تجهیز کلیه معادن زغال سنگ به سیستم مانیتورینگ و سیستم تهویه مکانیزه و در صورت عدم اجرا، تعطیلی معادن تا زمان تجهیز و ارائه کمک‌های بلاعوض از طرف دولت به معادن زغال سنگ از محل سهم تولید در قانون هدفمندسازی یارانه‌ها، جهت تجهیز همه معادن زغا‌ل سنگ به سیستم تهویه مکانیزه از راهکار‌هایی است که می‌تواند احتمال بروز این مسائل را به شدت کاهش دهد.

مشکلات کارگری جز جدانشدنی معدن زغال سنگ معدنجو

فارس: در سوابق خبری معدن زغال سنگ معدنجو دیده شده است که مشکلات منابع انسانی به کرات داشته یعنی اعتصابات گسترده، اخراج و اعتراضات کارگری در ده سال اخیر کم نبوده، این فکت چه تاثیری در فرآیند بررسی علل این رخداد تلخ دارد؟

فهیم‌پور: ببینید نیروی کار در معدن زغال سنگ باید آموزش‌های اختصاصی زیادی دیده باشد. اینکه یک معدن تا این اندازه با مشکلات نیروی انسانی مواجه بوده در قدم اول باید بررسی کنیم که متوسط عمر کاری کارگران در این معدن چقدر است. اگر این عمر فعالیت کوتاه باشد، یعنی احتمالاً زمان آموزش لازم هم برای معدنکار وجود نداشته و همین مساله می‌تواند به شکل‌گیری چنین حوادث تلخی وسعت ببخشد. این مساله که گفتید بسیار مهم است.

فارس: پیشنهاد شما در مواجه با حادثه معدن زغال سنگ معدنجو از منظر فنی چیست؟

فهیم‌پور: فارغ از موارد سیاسی یک کارگروه فنی باتجربه باید حادثه را به دقت بررسی کرده و یک گزارش همه جنبه از حادثه ارائه کند. این گزارش بر اساس مستندات میدانی باید در مراکز تخصصی و آکادمیک مبنا قرار گرفته و استاندارد‌های فعلی معادن زغال سنگ ایران و دستورالعمل اجرایی آن با توجه به واقعیت‌ها تغییر کند. این از منظر من درس گرفتن از ماجرا است و اگر اتفاقای غیر از این رقم بخورد، یعنی ما درسی از این ماجرا نگرفته‌ایم و ممکن است در آینده همچنان شاهد چنین رخداد‌هایی باشیم.

فارس: با تشکر از وقتی که در اختیار ما قرار دادید.

فهیم‌پور: ممنونم از خبرگزاری فارس برای پیگیری این مساله به صورت فنی و دقیق.

منبع: خبرگزاری فارس