تصویر صنعت ایران از منظر شاخص‌های بین‌المللی/ ایران از آستانه اقتصاد‌های صنعتی عبور کرد

به گزارش می‌متالز، در گزارش اتاق ایران با عنوان «بررسی تحولات عملکرد بخش صنعت - تحلیل روند‌ها و شاخص‌های کلیدی» آمده است: رونق و رکود در صنعت می‌تواند به افزایش و کاهش تولید و درآمد و همچنین افزایش و کاهش اشتغال منجر شود. در حال حاضر صنعت به عنوان یکی از کلیدی‌ترین بخش‌های اقتصادی تاثیر به سزایی در رشد و توسعه کشور‌ها دارد، به نحوی که می‌توان ادعا کرد یکی از مسیر‌های اصلی در توسعه کشور‌ها از مسیر صنعتی شدن می‌گذرد. باید پذیرفت که بدون صنعتی شدن، رشد سریع صادرات صنعتی، افزایش درآمد سرانه و ایجاد اشتغال امکان‌پذیر نیست.

بر اساس آخرین گزارش طبقه‌بندی کشوری سازمان ملل متحد در سال ۲۰۲۴ ایران با سرانه ارزش افزوده صنعتی ۷۵۶ دلار و سهم ۲۱،۲ درصدی ارزش افزوده صنعتی از تولید ناخالص داخلی از آستانه اقتصاد‌های صنعتی عبور کرده است و در گروه کشور‌های با درآمد متوسط صنعتی طبقه‌بندی شده است که این موضوع خود ظرفیت‌های کشور را برای حرکت به سمت صنعتی شدن در سطوح بالاتر نشان می‌دهد. با این حال بررسی ساختار تولید ناخالص داخلی کشور نشان می‌دهد سهم صنعت در رشد اقتصاد ایران بالا نیست و رشد اقتصادی ایران عمدتا مبتنی بر رشد صنعتی نیست.

تصویر صنعت ایران از نگاه شاخص‌های بین‌المللی

با وجود آنکه در دو دهه گذشته شاخص عملکرد رقابت‌پذیری صنعتی ایران بهبود یافته است، عملکرد رقابت‌پذیری صنعتی ایران در جهان و حتی منطقه از جایگاه مناسبی برخوردار نیست و بیم آن می‌رود با انواع محدودیت‌های فرآوری اقتصاد صنعتی به ویژه با تشدید تحریم‌ها، چشم‌انداز عملکرد رقابت‌پذیری صنعتی ایران چندان مساعد نباشد. مجموعه‌ای از عوامل از جمله؛ عوامل تولید قابل دسترس، سیاست‌های دولت، کیفیت آموزش و نظام آموزشی، زیرساخت‌ها در جذب فناوری و نوآوری بالا و افزایش عملکرد صادرات در رقابت‌پذیر داخالت دارند. تجارت بین‌الملل یک عنصر کلیدی رقابت‌پذیری صنعتی است. به طوری که ظرفیت کشور‌ها در افزایش حضور در بازار‌های بین‌المللی پتانسیل نفوذ توسعه صنعتی و چشم‌انداز رشد آن را نشان می‌دهد.

بررسی شاخص رقابت‌پذیری صنعتی ایران نشان می‌دهد که در دوره ۲۰۲۲ – ۱۹۹۰ رتبه ایران در این شاخص با کاهش از ۸۵ به جایگاه ۵۵ بهبود یافته است. بیش‌ترین بهبود در این رتبه مربوط به سال ۲۰۰۸ بوده، به نحوی که رتبه ایران از ۷۳ به ۵۶ رسیده است. با این حال از سال ۲۰۰۸ به بعد تقریبا رتبه عملکرد رقابت‌پذیری صنتی ایران تغییر چندانی نداشته و روند صنعتی شدن کند شده است. به طوری که شاخص صنعتی شدن از عدد ۰.۵۲ (حداکثر مقدار خود) طی دوره مورد بررسی به حدود ۰.۳۶ کاهش داشته است. همچنین تاثیر ایران بر تجارت صنعتی در جهان بسیار ناچیز و در حد صفر است.

در سال‌های اخیر دلایل مختلفی برای وضعیت فعلی رقابت‌پذیری صنعتی در کشور ذکر شده است. تحریم‌های اقتصادی با محدود کردن دسترسی ایران به فناوری‌های پیشرفته، بازار‌های جهانی و سرمایه‌گذارهای خارجی، از موانع اصلی در ارتقای زنجیره ارزش تولید محسوب می‌شود. در کنار آن، نوسانات نرخ ارز، تورم بالا و سیاست‌های مالی غیرشفاف نیز باعث افزایش هزینه‌های تولید و کاهش پیش‌بینی‌پذیری برای سرمایه‌گذاران شده‌اند. علاوه بر این، عدم سرمایه‌گذاری کافی در تحقیق و توسعه، صنایع کشور را از نوآوری‌های تکنولوژیکی و ارتقای بهره‌وری محروم کرده است. مشکلات زیرساختی در حوزه‌هایی مانند انرژی، حمل‌ونقل و ارتباطات نیز به افزایش هزینه‌های تولید و کاهش بهره‌وری دامن زده است. در نهایت نبود یک استراتژی جامع صنعتی و تغییرات مکرر در قوانین و مقررات موجب ایجاد فضایی بی‌ثبات برای فعالیت‌های صنعتی شده است. افت رتبه در شاخص رقابت‌پذیری، همراه با ارزش پایین این شاخص، کاهش شدت صنعتی شدن و سهم محدود ایران در تجارت جهانی حاکی از نیاز فورش به بازنگری در سیاست‌های صنعتی و اقتصادی است. در واقع ایران توانسته است از فرصت‌های موجود برای ارتقای جایگاه خود در زنجیره ارزش جهانی بهره‌برداری کند. مقایسه جایگاه ایران در شاخص رقابت‌پذیری صنعتی در زیر شاخص‌های آن با متوسط جهانی و متوسط منطقه ارائه شده است.

ابعاد شاخص رقابت‌پذیری صنعتی ایران

بر اساس داده‌های موجود، این شاخص که به بررسی رقابت‌پذیری صنعتی کشور می‌پردازد شامل سه بُعد است. بعد اول ظرفیت تولید و صادرات تولیدات صنعتی، بعد دوم، تعمیق و ارتقای تکنولوژیکی و بعد سوم، تاثیر بر متغیر‌های کلان جهانی شامل ارزش افزوده و تجارت است که در ادامه به تحلیل صنعت ایران بر اساس ابعاد شاخص رقابت‌پذیری پرداخته شده است.

هر یک از زیر شاخص ها‌ی مورد استفاده در شاخص رقابت‌پذیری صنعتی به این شرح است؛ سرانه ارزش افزوده تولیدات صنعتی، سرانه صادرات تولیدات صنعتی، سهم ارزش افزوده تولیدات صنعتی از ارزش افزوده کل، سهم ارزش افزوده تولیدات صنعتی از تولید ناخالص داخلی، سهم صادرات صنعتی از صادرات صنعتی کل، سهم صادرات صنعتی از کل صادرات، تاثیر بر ارزش افزوده تولیدات صنعتی جهان، تاثیر بر تجارت تولیدات صنعتی جهان، تاثیر بر تجارت تولیدات صنعتی جهان، سهم صنایع با فناوری بالا و متوسط در ارزش افزوده کل، سهم صنایع با فناوری بالا و متوسط در صادرات صنعتی.

ظرفیت تولید و صادرات صنعتی

سرانه ارزش افزوده تولیدات صنعتی از سال ۲۰۱۴ روندی نزولی داشته و این روند تا سال ۲۰۲۲ ادامه داشته است، با این حال سرانه صادرات تولیدات صنعتی ایران با یک وفقه از سال ۲۰۱۷ روندی نزولی به خود گرفته است؛ بنابراین مشاهده می‌شود که ظرفیت‌های تولید صنعتی در ایران کاهش یافته و این موضوع تحت تاثیر عوامل مختلف اقتصادی، اجتماعی و سیاسی قرار دارد. در راستای تحلیل این موضوع عوامل کلان اقتصادی شامل نرخ ارز، تورم، سیاست‌های تجاری و سیاست‌های اعتباری، تخصصی شدن در مزیت‌های نسبی و رقابتی کشور، زیرساخت‌ها و تکنولوژی، قرار گرفتن در چرخه حیات محصول، سیاست‌های حمایتی و مقرراتی و وابستکی به منابع می‌تواند بر ظرفیت‌های تولیدی و صادراتی کشور و ترکیب آن موثر است.

تعمق و ارتقای تکنولوژیک

این شاخص از دو بخش تشکیل شده است. اول شدت صنعتی شدن و دوم کیفیت صادرات. شاخص شدت صنعتی شدن (به نوعی نشان‌دهنده کیفیت رشد صنعتی) تشکیل شده از دو مولفه سهم صنایع با فناوری بالا و متوسط در ارزش افزوده صنعتی و سهم ارزش افزوده صنعتی از ارزش افزوده کل است. در مورد ایران مشاهده می‌شود که از سال ۲۰۰۹ به بعد این شاخص در حال افول بوده است. این کاهش می‌تواند ناشی از عواملی نظیر تحریم ها، نوسانات اقتصادی و عدم سرمایه‌گذاری کافی در بخش‌های صنعتی باشد که به کاهش کارایی و بهره‌وری صنایع منجر شده است. از سوی دیگر شاخص کیفیت صادرات (که از دو مولفه سهم صادرات صنعتی از کل صادرات و سهم صادرات با فناوری بالا و متوسط از کل صادرات صنعتی تشکیل شده است) نشان‌دهنده توانایی کشور در تولید محصولات با کیفیت بالا برای صادرات به بازار‌های جهانی است. در دوره مورد بررسی این شاخص روندی رو به رشد داشته است که نشان‌دهنده پیشرفت در برخی از صنایع خاص، افزایش فناوری و نوآوری در تولید و همچنین بهبود استاندارد‌های محصولات است. با این حال افول آن از سال ۲۰۲۰ به بعد می‌تواند به تاثیرات منفی ناشی از رویداد‌های جهانی، مسائل اقتصادی داخلی و همچنین رقابت‌پذیری کم‌تر محصولات ایرانی در بازار‌های خارجی نسبت داده شود.

نفوذ صنعتی در سطح جهانی

اقتصاد ایران در بازه زمانی ۱۹۹۰ تا ۲۰۲۲ به شدت تحت تاثیر عامل داخلی و خارجی از جمله تحریم ها، سیاست‌های داخلی و خارجی قرار گرفته است. بررسی شاخص‌های مرتبط با نفوذ جهانی نشان می‌دهد که برای ایران تاثیر بر ارزش افزوده تولیدات صنعتی جهان از سال ۲۰۱۰ روند کاهشی خود را آغاز کرده و تاثیر بر تجارت تولیدات صنعتی جهانی بسیار نوسانی بوده است. این نوسانات نشان می‌دهد شرایط اقتصادی و جغرافیایی منطقه‌ای و بین‌المللی از جمله تحریم‌ها و تغییرات در سیاست‌های تجاری، تاثیر قابل توجهی بر وضعیت تجاری ایران داشته است. همچنین شاخص تاثیر بر تجارت تولیدات صنعتی جهانی از سال ۲۰۱۷ رو به افول رفته است. کاهش تولیدات صنعتی، متنوع نبودن بازار‌ها و وابستگی به صادرات منابع طبیعی از عوامل موثر بر ایجاد این وضعیت هستند. این روند به ویژه در شرایطی که بازار‌های جهانی به سمت فناوری‌های نوین و صنایع پیشرفته می‌روند می‌تواند تهدیدی برای جایگاه اقتصادی ایران در سطح جهانی باشد.

منبع: پایگاه خبری بازار سرمایه ایران (سنا)