هیچ سازه‌ای تاب مقاومت در برابر گسیختگی همزمان با زلزله را ندارد

به گزارش می متالز، گسل شمال تبریز با طولی حدود ۲۵۰ کیلومتر و نرخ لغزش افقی ۷ میلیمتر بر سال جزو پویاترین گسل‌های فلات ایران-ترکیه محسوب می‌شود. این گسل با دقت قابل توجهی از سال ۱۹۷۶ میلادی شناسایی و معرفی شده و پس از آن، جزئیات ساختاری و لرزه‌ای بسیار کاربردی و ارزشمندی از این گسل ارائه شده است.

سابقه لرزه‌خیزی تاریخی این گسل، نشانگر واقعیت‌های بسیار تلخی از رخداد زمین‌لرزه بسیار بزرگی و مهیب است که قدیمی‌ترین آنها مربوط به ۸۵۸ میلادی است. پس از آن می‌توان به زلزله ۱۰۴۲ میلادی اشاره کرد که بزرگایی در حدود ۷ داشته و در اثر آن حدود ۴۰ تا ۵۰ هزار نفر کشته شدند. قطران، شاعر تبریزی که در زمان این رخداد در تبریز ساکن بوده، با جزئیات قابل توجهی مورفولوژی حاصل از این رخداد را به تصویر کشیده است! او در ابیاتی به گسیختگی و حرکت جانبی سطح زمین در مجاورت گسل و نیز خمیدگی و کج شدگی سطح زمین-که امری معمول در زمین‌لرزه‌های بزرگ است- اشاره کرده است:

• دریده گشت زمین و خمیده گشت درخت*دمنده گشت بحار و رونده گشت جبال
• فراز گشت نشیب و نشیب گشت فراز*رمال (ریگ‌ها) گشت رماد (خاکسترها) و رماد گشت رمال

چندین زمین‌لرزه بزرگ و متوسط نیز در طی سده‌های بعدی با کشته‌هایی بین هزار تا ۴ هزار نفر در این شهر رخ داده است. زلزله دهخوارقان در سال ۱۶۴۱ میلادی، باعث ویرانی گسترده شهرها و آبادی­های آذرشهر، اسکو، خسروشاه، ممقان، تبریزو... با کشتاری در حدود ۱۲ هزار نفر شده است. گسل مسبب این زمین‌لرزه، گسل دهخوارقان در بخش باختری کوه سهند بوده است.

زمین‌لرزه‌های ۱۷۲۱ و ۱۷۸۰ میلادی با بزرگای تخمینی بیش از 7.2 را می­توان دهشتناک­ترین زمین‌لرزه‌های تاریخی ایران دانست. مجموع کشته­شدگان این دو زمین ­لرزه ۲۵۰ تا ۳۰۰ هزار نفر گزارش شده است! مسجد استاد شاگرد، گؤی مچید (مسجد کبود) و ارگ علیشاه، تنها سازه­هایی بودند که در اثر زمین لرزه اخیر، نسبتا پابرجا ماندند.

سازمان زمین‌شناسی و اکتشافات‌معدنی کشور از دو دهه گذشته، مطالعات گسترده و جامعی با هدف شناسایی رخداد زمین‌لرزه‌های کهن و ماقبل تاریخ، در قالب پروژه­های دیرینه‌لرزه‌شناسی بر روی گسل شمال تبریز و برخی از گسل‌های مهم آذربایجان آغاز کرده است. در این مطالعات، ترانشه‌هایی در عرض گسل ایجاد شده و با بررسی گسیختگی‌های حاصل از زمین‌لرزه و سن‌یابی رسوبات بریده شده در هر زلزله در طی حدود ۳۰ هزار سال گذشته، بزرگا و زمان این رخدادها تخمین زده شده است. همچنین، شواهدی و جزئیات درخور توجهی از زمین لرزه­های تاریخی همچون زلزله­های ۸۵۸، ۱۰۴۲، ۱۲۷۳ و ۱۷۸۰ میلادی نیز در این مطالعات شناسایی شده است.

میانگین دوره بازگشت زمین ­لرزه­های مخرب این گسل، 300 سال تخمین زده شده است. با اینحال، گاهی دوره بازگشت دو زلزله بسیار بزرگ همچون رخدادهای تاریخی ۱۷۲۱ و ۱۷۸۰ میلادی، کمتر از ۶۰ سال بوده است. اغلب زمین لرزه­ های بزرگ در ایران (به غیر از بخش ­هایی از زاگرس)، با گسیختگی سطح زمین همراه بوده و در اثر هر زلزله بزرگ متاثر از جنبایی گسل شمال تبریز، سطح زمین تا ۵ متر بطور افقی و نیم تا یک متر به صورت قائم در امتداد گسل جابجا می­شود.

در سال ۱۳۴۵، مساحت شهر تبریز ۲۵۰۰ هکتار و در فاصله نسبتا مناسبی از منطقه پرخطر قرار داشت. تاریخ زلزله‌های بزرگ به مردم این شهر آموخته بود که باید از کوه عینالی و شمال تبریز فاصله بگیرند. در برخی از نگاشته‌های تاریخی بیان شده که پس از زمین‌لرزه­ های اخیر تبریز (۱۷۲۱ و ۱۷۸۰)، بسیاری از مردم، حتی جرات نزدیک شدن به این کوه را نداشتند! مردم به وضوح شاهد شکستگی‌ها و زمین‌لغزش‌های ناشی از زلزله را ارتفاعات شمالی تبریز بودند. اکنون مساحت شهر نسبت به پنج دهه گذشته، پنج برابر یعنی تا 12هزار و 500 هکتار گسترده شده است. در خوش‌بینانه‌ترین حالت ۳۵ درصد شهر تبریز به سمت منطقه پرخطر رشد کرده است.

شهرک‌هایی مانند باغمیشه، رشدیه، مزرداران، ارم و منطقه حاشیه‌نشین شمال تبریز به شدت در معرض خطر زمین‌لرزه قرار دارند. متاسفانه همچنان نیز روند رو به رشد شهرک‌سازی مانند شهرک های جدیدالاحداث نصر، شهرک جوانان و شهرک شهید صیاد شیرازی که کاملا منطبق بر اثر سطحی گسل­ های مهم و حرایم آن هستند، ادامه داشته و مسوولان ذی‌ربط، همچنان در مقابل واقعیت‌های لرزه‌خیزی تبریز مقاومت می‌کنند. علاوه بر این، چندین مجموعه‌ تجاری، فرهنگی، ورزشی و بهداشتی نیز در مراحل ابتدایی ساخت‌وساز با ساختگاه منطبق بر اثر سطحی این گسل قرار دارند. با اینکه در جنوب و جنوب غرب تبریز زمینه بسیار مساعد و حتی کم هزینه‌تری نسبت به مناطق شمالی و شمال غربی تبریز به منظور شهرک‌سازی وجود دارد،‌ اما همچنان شاهد توسعه بسیار خطرناک این شهر به مناطق شمالی‌تر هستیم.

نمای سنگی ساختمان‌های شهر تبریز هم بسیار قابل تامل است. با اینکه در مجموع، ساخت‌وسازهای بسیار اصولی‌تر از گذشته در این شهر انجام می‌شود، اما بدترین و وحشتناک‌ترین اتفاقی که در این شهر در حال رخ دادن است، احداث ساختمان‌های با نماهای سنگی است. در برخی از ساختمان‌های بلند مرتبه بیش از ۲۰۰ تُن نمای سنگی به‌کار برده شده است. اگر این ساختمان‌ها در یک زمین‌لرزه بزرگ فرو نریزند و ساکنان آن خسارتی نبینند، به احتمال فراوان، عابرین، خودروها و... از فروریزی ده‌ها تُن سنگ، در امان نخواهند بود. در ضمن راه‌بندان ناشی از فروریزی این سنگ‌ها در کف خیابان‌ها و معابر، عملا باعث توقف آمد و شد خوردوها و افراد خواهد شد. مسدود شدن درب خانه‌ها و پارکینگ‌ها و عدم امکان ورود و خروج به ساختمان‌ها از جمله در ساعت­ها و روزهای اولیه زلزله و مشکلات عدیده دیگر، به‌طور قطع در اثر زمین‌لرزه آینده این شهر بروز خواهد کرد.

زمین‌لرزه بم، با بزرگای ۶/۶، در ساعت ۵:۲۶ بامداد روز جمعه ۵ دی ۱۳۸۲ به مدت ۱۲ ثانیه شهر بم و مناطق اطراف آن در شرق استان کرمان را لرزاند. این زمین‌لرزه بعد از زمین‌لرزه رودبار، منجیل و طارم بیشترین تلفات انسانی (حدود ۳۰ هزار نفر) را در میان زمین‌لرزه‌های سده ۱۴ داشته است.

سیروس اسماعیلی

کارشناس تکتونیک سازمان زمین‌شناسی و اکتشافات‌معدنی مرکز تبریز