آیا بحرانِ جهانی کرونا بر کارآیی اینستکس تاثیر می‌گذارد؟

به گزارش می متالز، «اینستکس»، اسمی آشنا در حوزه سیاست خارجی و دستگاه دیپلماسی ایران است؛ ساز و کار مالی اینستکس INSTEX که ابتدا با نام SPV شناخته می‌شد محصول خروج آمریکا از برجام است.

زمانی که ایالات متحده از برنامه جامع اقدام مشترک خارج شد و تحریم‌ها را علیه ایران بازگرداند، کشور‌های باقی مانده اروپایی برای حفظ برجام و مبادلات خود با ایران، پس از نزدیک به یک سال وعده و وعید توسط سه کشور تروئیکای اروپایی یعنی آلمان، انگلستان و فرانسه، اینستکس را کردند، اما برای مدت طولانی از آن استفاده نشد.

در ابتدا بنا بود ایران نفت خود را به کشورهای اروپای داده، پول آن در شبکه مالی اینستکس ذخیره شود و سپس اقلام مورد نیاز کشورمان بویژه غذا و دارو را تحویل ایران دهند که در چند روز گذشته نخستین مبادله اقلام پزشکی هم در راستای شیوع بحران کرونا توسط اینستکس به ایران ارسال شد؛ کارشناسان درباره نخستین مبادله ای که در اینستکس انجام شد نظرات گوناگونی دارند که در این گزارش اشاره ای به آنها خواهیم داشت.

آیا اینستکس مبادله کالا با کالاست؟

همانگونه که گفته شد در شبکه مالی اینستکس بنا بود نفت به کشورهای اروپایی فروخته شود و پول آن به صورت اعتبار در اینستکس ذخیره شود و سپس تهران اقلام غذایی و دارویی را تحویل بگیرد، که این موضوع باعث شده برخی این کانال مالی را به معامله کالا با کالا تشبیه کنند؛ علیرغم اینکه تحریم مواد غذایی و دارویی مطابق قوانین و موازین بین المللی و سازمان ملل به دلایل مسائل حقوق بشری منع شده است، اما واشنگتن با تهدید شرکت های اروپایی مانع از مراودات آنها با تهران شده و کشورهای متبوع این شرکت ها با بیان اینکه بخش اقتصاد خصوصی ربطی به دولت ندارد، صراحتا اعلام کردند که کاری از دستشان بر نمی آید.

علیرغم اختلافاتی که اتحادیه اروپا با سیاست های یکجانبه گرایانه ایالات متحده دارد، همچنان به تبعیت از واشتگتن ادامه می دهد؛ کارشناسان علت این پیروی را سیاست وابسته اروپا به ایالات متحده می دانند و اظهار کرده اند: «اروپاییان دلشان می خواهد که سیاست های خود را از آمریکا مستقل کنند، اما در حال حاضر این قدرت را نداشته و در کوتاه مدت هم بدست نمی آورند.»

با تمام این تفاسیر در روزهای آغازین شیوع کرونا مسئولان اتحادیه اروپا اعلام کردند که نخستین تراکنش اینستکس انجام شد، حال سوال این است که آیا چرخ اینستکس به کار افتاده یا این موضوع تنها تبلیغات رسانه ای است؟

نخستین تراکنش اینستکس، از شو تبلیغاتی تا واقعیت

با شیوع کرونا در ایران و نیاز کشور به اقلام پزشکی، وزارت خارجه آلمان در بیانیه‌ای اعلام کرد که «فرانسه، آلمان و انگلیس تایید کرده اند که اینستکس اولین مبادله خود را را با موفقیت انجام داده و صادرات کالا‌های پزشکی از اروپا به ایران را میسر کرده و این اقلام اکنون به ایران رسیده است.» بعلاوه برلین در این بیانیه اینستکس را ابزاری برای فراهم کردن امکان تجارت پایدار، بلندمدت و مشروع بین ایران و اروپا با هدف حفظ برجام یا توافق هسته‌ای ایران توصیف کرده است؛ خبری که در ابتدا خوشحال کننده و امیدوار کننده به نظر می رسد، اما گفته برخی کارشناسان موضوع آنگونه که به نظر می رسد نیست!

در همین رابطه حنیف غفاری کارشناس مسائل اروپا اظهار می کند که «سه کشور اروپایی آلمان، فرانسه و انگلیس همواره در سه ماه گذشته که منازعات میان ایران، آمریکا و اروپا بر سر منطقه و موضوعات گوناگون پیچیده‌تر شد و شاهدیم که حفظ برجام هم سخت‌تر شده است، تلاش می‌کنند در افکار عمومی جهان وزن کاذبی را به اینستکس دهند.»

او همچنین در ادامه با بیان اینکه وزن دهی کاذب کشور‌های اروپایی به اینستکس در مواضع آن‌ها کاملا مشهود است، اظهار کرد که آنها در جریان مبادله اخیری هم که در اینستکس رخ داد، این وزن دهی کاذب دیده می‌شود و باید این موضوع را هم در نظر داشته باشیم که اینستکس هنوز وارد مرحله حداقلی و مورد انتظار نشده است؛ آنچه که هم که تا امروز انجام شده، صرفا می‌توان از آن به عنوان یک آزمایش نام برد که در قالب اقلام و مسائل پزشکی انجام شده و نه در قالب نیاز‌های اقتصادی ایران، نفت و مبادلات ایران با شرکت‌های اروپایی!

بسیاری از کارشناسان هم با این موضوع موافق هستند و تاکید می کنند که اینستکس هنوز موفق نشده که حتی بخشی از نیازهای اقتصادی ایران را هم رفع کند، ولی حال این سوال پیش می آید که با توجه به شرایط ویژه ای که بحران کرونا بوجود آورده و تاثیر غیر مستقیمی که بر اقتصاد جهانی گذاشته است، بر اینستکس هم تاثیر گذار خواهد بود؟

آیا ویروس کرونا بر اینستکس تاثیرگذار خواهد بود؟

بنابر مطالب مذکور اکنون این سوال پیش می آید که آیا بحران کرونا بر کارآیی اینستکس هم تاثیر گذار خواهد بود؟ نسبت به این موضوع نظرات متفاوتی وجود دارد؛ برای مثال غفاری عقیده دارد که اساسا اینستکسی وجود ندارد که کرونا بر روی آن تاثیری بگذارد یا خیر؛ او در این باره تاکید می کند: «اساسا اینستکسی از ابتدا وجود نداشته و ساختار آن نیز هنوز شکل نگرفته که ما تاثیر آن را روی کرونا بسنجیم؛ ما با ساختاری مواجهیم که همچنان مبهم است؛ اینستکس دارای ساختاری قطره چکانی و در برخی ابعاد نامعلوم است.»

قاعدتا هر موضوعی در ابتدا ناشناخته خواهد بود و زمانی که شروع به کار کند نقاط قوت و ضعفش مشخص می شود؛ اما در مورد کانال مالی اینستکس موضوع این است که پس از گذشت حدود یک سال به کار نیفتاده که نقاط قوت و ضعف آن مشخص شود!

از سوی دیگر همانگونه که گفته شد کارشناسان عقاید متفاوتی دارند؛ سید جلال ساداتیان سفیر سابق کشورمان در لندن در پاسخ به این سوال که آیا شیوع کرونا تاثیری بر اینستکس خواهد گذاشت یا خیر، تاکید کرد که «بهتر است این دو موضوع را به یکدیگر ربط ندهیم و در این زمینه اگر هم تاثیری را می‌خواهیم تلقی کنیم، تا حدود کمی آن را مثبت ارزیابی کنیم.» 

البته ساداتیان نیز با تاکید بر اینکه ایران پیش تر به صراحت خطاب به اروپاییان اعلام کرده بود که «شما تعهد داشتید علاوه بر خرید نفت از ایران، دیگر اعضای اتحادیه اروپا را تشویق به خرید نفت از ایران کرده و عمده کالا‌های مورد نیاز تهران و روابطی که دستگاه دیپلماسی کشورمان خواستار آن بود را هم تامین کنید، در نتیجه تنها اینکه پول فروش نفت را در یک حساب نگه داشته و غذا و دارو تحویل دهید، کافی نیست!»

اما در نهایت  با تمام اظهارات و عقاید مختلفی که وجود دارد، هنوز کارآیی بیشتری از اینستکی دیده نشده است؛ در واقع چه پیش و چه پس از کرونا این کانال مالی چندان باری را از روی دوش دولت ایران بر نداشته و به نظر می رسد که حتی باید بیشتر هم صبر کنیم تا نتیجه کار را ببینیم؛ ولی آیا با صبر کردن و گذر زمان قرار است تحولی ایجاد شده و اروپاییان به وعده های خود عمل کنند؟