چشم‌انداز صادرات منهای تحریم

به گزارش می‌متالز، در سال ۱۴۰۱ صادرات غیرنفتی ایران چه شرایطی خواهد داشت؟ برآورد‌ها نشان می‌دهد سال آینده دو سناریو برمبنای احیای برجام و رفع تحریم‌ها از یک‌سو و عدم‌احیای برجام و ماندگاری تحریم‌ها از سوی دیگر برای صادرات کشور تصور می‌شود. در سناریوی اول بدون احیای برجام برای صادرات رقمی معادل ۴۵ میلیارد دلار تخمین زده شده است. در سناریوی دوم با احیای برجام پیش‌بینی می‌شود رقمی معادل ۵۰ میلیارد دلار صادرات صورت گیرد.

سکاندار تجارت کشور بر این باور است، اگر ایران بازار ۱۰۰‌میلیارد دلاری هم داشته باشد تا کالا نداشته باشیم، نمی‌توانیم از فرصت‌ها بهره بگیریم. این موضوع را پیش‌تر فعالان و کارشناسان اقتصادی نیز هشدار داده بودند. از نگاه آن‌ها تنوع کالا و خدماتی که از سوی ایران به کشور‌های هدف صادر می‌شود، بسیار محدود است، در واقع نبود تنوع و کیفیت پایین در سبد صادرات غیرنفتی ایران یکی از معضلات موجود در مسیر صادرات است. البته در جریان بررسی بستر مبادله کالا چندین چالش وجود دارد. کارشناسان بر این باورند که اگر کالایی را تولید کنیم و نتوانیم این کالا را در موعد مقرر و به شیوه مناسب و با قیمت رقابتی به‌دست مصرف‌کننده برسانیم، باز دچار مشکل می‌شویم. حتی اگر در استفاده از سیستم حمل‌و‌نقل داخلی یا خارجی ایراداتی وجود داشته باشد، به گونه‌ای که در نظام بین‌المللی محدودیت‌هایی برای کشور ایجاد شود و نتوان کالا را به موقع به‌دست خریدار رساند؛ با چالش روبه‌رو خواهیم شد. حال این مشکلات در کنار چالش‌های مالی و بانکی، صادرات ایران را با دنیایی از بحران‌ها مواجه کرده است. بررسی آمار صادرات سال‌های ۱۳۹۹-۱۳۹۲ نشان می‌دهد متوسط بیشترین تنوع اقلام صادراتی ایران مربوط به کشور عراق با ۳۰۰۷ قلم کالا و کمترین رقم مربوط به کره‌جنوبی با ۵۵ قلم کالا بوده است.

برآورد‌ها نشان می‌دهد، تاکنون حدود ۷۸‌درصد هدف صادراتی ۴۰ میلیارد دلاری سال ۱۴۰۰ محقق شده است. در ضمن پیش‌بینی می‌شود تا پایان سال این هدف به‌طور کامل و چه بسا فراتر از آن محقق شود.

صادرات ۴۵ میلیاردی

علیرضا پیمان‌پاک، رئیس سازمان توسعه تجارت درخصوص برنامه وزارتخانه برای صادرات سال آینده گفت: «آنچه در بودجه سال‌جاری برای سال آینده پیش‌بینی کردیم، صادرات ۴۵ میلیارد دلاری است؛ اما تصور می‌کنم فراتر از این رقم و تا ۵۰ میلیارد دلار با برجام صادرات داشته باشیم.» وی گفت: «این رقم بدون درنظر‌گرفتن احیای برجام و صرفا براساس ظرفیت کشور ترسیم شده است. درصورتی هم که برجام امضا شود، برنامه توسعه صادرات ما تغییر زیادی نمی‌کند؛ فقط صادرات تسهیل می‌شود، چون کنار مساله توسعه بازار، بحث مهم تامین مستمر کالای باکیفیت مطرح است که در میان‌مدت تحقق پیدا می‌کند.» پیمان‌پاک افزود: «ما اگر بازار ۱۰۰ میلیارد دلاری هم داشته باشیم، تا زمانی‌که کالا نداشته باشیم، نمی‌توانیم از فرصت‌ها بهره بگیریم.» وی درخصوص اینکه سال آینده کشور‌های هدف تغییر می‌کنند یا نه، گفت: «کشور‌های هدف ما مشخص است؛ ۲۳ کشور که اتحادیه اروپا بین آن‌ها نیست. ما الان جلساتی را با اروپای شرقی داریم، اما اولویت ما همسایه و کشور‌هایی مثل هند، چین و آفریقای‌شرقی است. کشور‌هایی که با ما تعامل دارند و توجهی هم به تحریم ایران ندارند. البته ما درحال هماهنگی برای ایجاد سازوکار‌های لازم برای انتقال ارز و حمل‌و‌نقل با این کشور‌ها هستیم.»

افت و خیز صادرات غیرنفتی

بررسی روند صادرات غیرنفتی ایران در دهه ۹۰ نشان می‌دهد صادرات کشور روند سینوسی داشته است. ایران در سال ۱۳۹۰ صادراتی معادل ۸/ ۳۳ میلیارد دلار داشته که این رقم در سال ۱۳۹۱ با افت ۲‌میلیارد دلاری به ۸/ ۳۱ میلیارد دلار رسیده است. این افت در سال ۱۳۹۲ نیز تکرار شده است. در این سال کشور با افت ۶۰۰ میلیون دلاری روبه‌رو بوده وصادرات به ۲/ ۳۱ میلیارد دلار کاهش یافته است. به‌دنبال اولین توافقات ایران با ۱+۵، در سال ۱۳۹۳ کشور با افزایش ارزشی در صادرات مواجه شد. در این سال صادرات ایران به رقم ۵/ ۳۶ میلیارد دلار رسید، اما در سال ۹۴ مجددا صدور کالا افت کرد و به ۶/ ۳۲ میلیارد دلار رسید. در سال ۱۳۹۵ صادرات ایران افزایش یافت و رقم ۴/ ۳۴ میلیارد دلار را تجربه کرد. صادراتی که در سال ۱۳۹۶ مجددا افت کرد و ۸/ ۳۲ میلیارد دلار ثبت شد. در سال‌های ۱۳۹۷ و ۱۳۹۸ این افت تکرار شد. در این سال‌ها به ترتیب صادرات غیرنفتی ایران ۹/ ۳۱ میلیارد دلار و ۳/ ۲۴ میلیارد دلار بود. در سال ۱۳۹۸ صادرات ایران رشد قابل‌توجهی را تجربه می‌کند و به رقم ۸/ ۳۴ میلیارد دلار می‌رسد. در هشت ماهه سال‌جاری نیز صادرات ایران ۱/ ۳۱ میلیارد دلار است.

صادرات به ۱۷ کشور اولویت‌دار

کشور‌های هدف صادراتی ایران چه در دوران تحریم و چه در دوران پسا تحریم شامل ۱۵ کشور همسایه به‌علاوه چین و هند است. آخرین آمار منتشر‌شده نشان می‌دهد که بیش از نیمی از ارزش صادرات ایران مربوط به ۱۵ کشور همسایه است که اگر چین و هند را هم به آن اضافه کنیم به بیش از ۸۰‌درصد می‌رسد، در واقع به‌نظر می‌رسد ایران توانسته در بازار‌های هدف موفق باشد، اما همین تمرکز بالای صادراتی بر ۱۷‌کشور می‌تواند صادرات را متزلزل کند. صادرات به ۱۵ کشور همسایه ایران در هشت‌ماهه امسال ارزشی معادل ۱۶ میلیارد و ۶۲۲ میلیون دلار داشته که سهم آن از کل ارزش صادرات به ۵/ ۵۳‌درصد می‌رسد.

وزن کالا‌های صادرشده به بازار‌های هدف هم با رشد ۱۱‌درصدی به ۵۲ میلیون و ۵۴۶ هزار تن رسیده است. البته با احتساب چین و هند، بازار‌های اولویت‌دار ایران سهم ۸۷‌درصدی را به خود اختصاص داده‌اند که ارزشی معادل ۲۶ میلیارد و ۸۷۹ هزار دلار و وزنی معادل ۷۶ میلیون و ۱۵۸ هزار تن دارد. بیشترین صادرات به بازار‌های همسایه به ترتیب ارزش مربوط به عراق با سهم ۸/ ۱۹ درصد، ترکیه با سهم ۱/ ۱۲ درصد، امارات با سهم ۶/ ۹ درصد، افغانستان با سهم ۱/ ۴ درصد، پاکستان با سهم ۵/ ۲ درصد، روسیه و عمان هریک با سهم ۲/ ۱ درصد، جمهوری‌آذربایجان با سهم ۸/ ۰ درصد، ارمنستان و ترکمستان هر‌یک با سهم ۷/ ۰ درصد، قزاقستان با سهم ۴/ ۰ درصد، قطر و کویت هر یک با سهم ۳/ ۰‌درصد و بحرین و عربستان هر‌یک با سهم اندک نزدیک به صفر است. چین و هند نیز که در اولویت‌های صادراتی ایران قرار دارند هر‌یک به ترتیب با سهم ارزشی ۲/ ۲۹ درصد و ۸/ ۳‌درصد در کارنامه صادراتی هشت ماهه امسال ثبت شده‌اند.

بیشترین رشد ارزشی در این بازه زمانی نسبت به مدت مشابه سال گذشته مربوط به ترکمنستان با رشد ۱۶۹‌درصدی ارزشی و ۱۷۳‌درصدی وزنی و ترکیه با رشد ۱۲۶‌درصدی ارزشی و ۱۲۲‌درصدی وزنی است. بیشترین کاهش صادرات نیز به کشور افغانستان صورت‌گرفته است که افت ارزشی ۱۷‌درصدی و کاهش وزنی ۳۵‌درصدی را تجربه کرده است.

تنوع کالا‌های صادراتی در ۱۰ کشور

ویژه‌نامه صادرکنندگان ممتاز و نمونه ایران، وضعیت تنوع صادراتی را به ۱۰ کشور به‌عنوان مقاصد عمده صادراتی بررسی کرده است. این ارزیابی نشان می‌دهد که بیشترین تنوع کالای صادراتی در صادرات به عراق صورت‌گرفته است. پس از آن بیشترین تنوع اقلام صادراتی به افغانستان، ترکمنستان، امارات، ترکیه، پاکستان، چین، هند، کره‌جنوبی و ژاپن بوده است.

در بازه زمانی سال ۹۲ تا ۹۸، بین تمام کشور‌های نام برده شده، بیشترین تنوع اقلام صادر شده مربوط به عراق در سال ۹۷ بوده است. در این سال ۳۰۰۷ قلم کالا به این کشور صادر شده است. جالب این است که چین به‌عنوان بزرگ‌ترین مقصد صادراتی ایران، اقلام محدودی را از ایران خریداری می‌کند و بیشترین تنوع سبد صادراتی به چین مربوط به سال ۹۶ بوده که ۳۶۰ قلم کالا به این کشور صادر شده است.

عراق: تنوع اقلام صادراتی در سال ۹۲ به عراق ۲۳۶۸ قلم بوده و در سال ۹۳ به ۲۱۳۰ قلم رسیده است. افت تنوع اقلام صادراتی به این کشور ادامه یافت و در سال ۹۴ به ۲۰۳۳ قلم رسید. در سال ۹۵ اقلام متنوع‌تر به عراق صادر شد که تنوع آن به ۲۰۸۷ قلم افزایش یافت. در سال ۹۶ و ۹۷ هم تنوع اقلام صادراتی رو به افزایش گذاشت و به ترتیب ۲۳۵۷ و ۳۰۰۷ قلم کالا در سبد صادراتی ایران به این کشور همسایه قرار گرفت، اما در سال ۹۸ مجددا با کوچک‌شدن سبد اقلام صادراتی به عراق مواجه شدیم و ۲۸۴۷ قلم کالا به عراق صادر شد. برای سال ۹۹ هنوز آماری در این‌خصوص منتشر نشده است.

افغانستان: سبد صادراتی افغانستان تقریبا در سال‌های مورد بررسی از نظر تنوع چندان تغییری نداشته و به‌جز سال ۹۷ که بیشترین تنوع اقلام صادراتی به این کشور دیده می‌شود، مابقی سال‌ها تقریبا این سبد از نظر تعداد اقلام روند یکسانی داشته است. ۱۸۲۲ قلم کالا در سال ۹۲ و ۹۳ به این کشور صادر شده است؛ ۱۷۶۹ قلم در سال ۹۴؛ ۱۸۶۶ قلم کالا در سال ۹۵؛ ۱۷۹۹ قلم کالا در سال ۹۶؛ ۲۰۴۷ قلم کالا در سال ۹۷؛ ۱۸۳۳ قلم کالا در سال ۹۸ و ۱۸۱۱ قلم‌کالا در سال ۹۹ از سوی افغانستان خریداری شده است.

ترکمنستان: تنوع سبد صادراتی به ترکمنستان با افت و خیز همراه است. در سال ۹۲ تنوع اقلام صادراتی به این کشور ۱۰۷۹ بوده و در سال ۹۳ به ۱۱۴۲ قلم رسیده است. در سال ۹۴ سبد صادراتی به این کشور ۹۸۹ قلم را در خود جای داد و در سال ۹۵ و ۹۶ هر یک شاهد ۹۶۳ و ۹۳۲ قلم کالا در سبد صادراتی به این کشور بوده‌ایم. در سال ۹۷ مجددا تنوع بالاتری در اقلام صادر شده به این کشور تجربه شد و ۱۰۷۷ قلم کالا از سوی ترکمنستان خریداری شده است، اما در سال ۹۸ مجددا تنوع کاهش یافته و به ۱۰۰۷ قلم رسیده است. در سال ۹۹ نیز کمترین تنوع اقلام را در سبد صادرات به این کشور شاهد بودیم که شامل ۵۷۰ قلم کالاست.

امارات: تعداد اقلام صادراتی به این کشور در سال ۹۲ معادل ۱۰۲۷ قلم بوده، اما در سال‌های ۹۳، ۹۴، ۹۵ و ۹۶ روند کاهشی را درخصوص تنوع اقلام صادر شده به این کشور شاهد بودیم که به ترتیب ۱۰۰۷ قلم، ۸۹۰ قلم، ۸۸۳ قلم و ۸۸۱ قلم بوده است، اما در سال ۹۷ شاهد افزایش تنوع در سبد صادراتی بودیم و سبد صادراتی ۱۰۴۵ قلم را در خود جای داد، اما در سال ۹۸ و ۹۹ مجددا کاهش تنوع اقلام خریداری شده از سوی این کشور را شاهد بودیم؛ به گونه‌ای که در سال ۹۸ معادل ۹۰۶ قلم و در سال ۹۹ معادل ۷۶۲ قلم کالا به این کشور صادر شده است.

ترکیه: ۸۴۲ قلم کالا در سال ۹۲ به ترکیه صادر شده است. تنوع اقلام صادراتی به این کشور در سال‌های ۹۳، ۹۴ و ۹۵ روند نزولی داشته است و به ترتیب ۷۹۷، ۷۷۱ و ۷۱۷ قلم کالا در سبد صادرات به این کشور جای گرفته است. در سال ۹۶ و ۹۷ مجددا کالا‌های متنوع‌تری به این کشور صادر شد به گونه‌ای که ۸۵۴ قلم در سال ۹۶ و ۱۰۸۴ قلم در سال ۹۷ در سبد صادراتی جای گرفت. در سال ۹۸ و ۹۹ بازهم این تنوع کاهش یافت. در سال ۹۸ معادل ۹۸۴ قلم کالا و در سال ۹۹ نیز ۸۷۶ قلم کالا از ایران به این کشور صادر شد.

پاکستان: سبد اقلام صادراتی به پاکستان تقریبا تا سال ۹۷ روند یکسانی را طی کرده است. در سال ۹۲ معادل ۴۲۰ قلم، در سال ۹۳ معادل ۴۵۱ قلم، در سال ۹۴ معادل ۴۱۷ قلم، در سال ۹۵ معادل ۴۳۰ قلم و در سال ۹۶ معادل ۴۳۲ قلم بوده است. در سال ۹۷، اما کالا‌های متنوع‌تری به این کشور صادر شده و به ۷۲۸ قلم رسیده است. در سال ۹۸ و ۹۹ مجددا کاهش تنوع صادراتی را شاهد بودیم به گونه‌ای که در سال ۹۸ معادل ۷۰۲ قلم کالا و در سال ۹۹ نیز معادل ۶۱۰ قلم کالا در سبد صادرات به پاکستان وجود داشته است.

چین: شریک تجاری اول ایران یکی از کشور‌هایی است که کمترین تنوع اقلام را در سبد خرید خود جای داده است. چینی‌ها در بازه زمانی سال‌های ۹۲ تا ۹۹ افت و خیز چندانی در کالا‌های خریداری‌شده از ایران نداشته‌اند. بیشترین اقلام صادراتی به این کشور در سال ۹۶ بوده که ۳۶۰ قلم به این کشور صادر شده است. کمترین تنوع در سبد خرید چینی‌ها از ایران هم مربوط به سال ۹۹ بوده که ۲۲۸ قلم کالا را در خود جای داده است.

هند: کالا‌های صادر شده به هند هم در بازه زمانی مورد‌نظر چندان تنوع زیادی نداشته است. در سال ۹۷ هندی‌ها بیشترین تنوع را در سبد خرید خود از ایران تجربه کرده‌اند و ۳۵۶ قلم در این سبد جای گرفت. کمترین تنوع اقلام صادراتی در این بازه نیز مربوط به سال ۹۲ با ۲۳۳ قلم کالا بوده است.

کره‌جنوبی: کالا‌های صادرشده به این کشور هم بسیار محدود است، به‌گونه‌ای که در بهترین حالت ۱۵۹ قلم کالا در سال ۹۵ در سبد صادراتی این کشور جای گرفته و در بدترین حالت به ۵۵ قلم در سال ۹۹ رسیده است.

ژاپن: صادرات به این کشور هم از نظر تنوع اقلام چندان وضعیت جالبی ندارد. سبد خرید ژاپنی‌ها در صادرات ۱۲۸ قلم کالا را در خود جای داده که مربوط به سال ۹۷ است و در بدترین حالت هم ۶۶ قلم کالا در این سبد بوده که مربوط به سال ۹۲ است.

الزام رفع تعهدات ارزی صادرکنندگان

چندی پیش وزیر صمت وعده داده بود، از سال آینده پیمان‌سپاری ارزی حذف می‌شود. از سوی دیگر رئیس سازمان توسعه تجارت درخصوص حذف الزام رفع تعهدات ارزی در سال آتی سخن گفته بود. وعده‌هایی که پیمان‌پاک تاکید کرد که محقق نمی‌شود. وی گفت: «من نگفتم تعهد ارزی نخواهیم داشت؛ تعهدات ارزی را که همیشه داریم. صادرکنندگان متعهد هستند ارز را برگردانند؛ ما فقط راه‌های برگشت ارز را همان‌طور که آقای رئیسی گفتند، قصد داریم تسهیل کنیم. ما اصلا در مورد حذف الزام رفع تعهد حرفی نزدیم. ما گفتیم وزیر ما مخالف سقف و سابقه است و می‌گوید تا سال آینده چارچوبی بچینیم که سقف و سابقه را برداریم.»

معاون وزیر صمت افزود: «درخصوص پیمان‌سپاری هم بحث این بود که ما با افزایش صادراتی که داریم آنقدر منابع ارزی ایجاد می‌کنیم که دیگر نیازی به اینکار نباشد، وگرنه هیچ کشوری در دنیا نیست که در مباحث درآمد‌های ارزی بی‌دقت باشد.» وی ادامه داد: «ما را نباید در تقابل بانک مرکزی قرار دهید. ما طرف صادرکننده هستیم. گفتیم راه‌ها را سهل و آسان می‌کنیم که برگشت ارز صورت بگیرد. چه کسی موافق است که ارز از کشور خارج شود؟ کسی موافق این موضوع نیست، اما می‌دانیم فردی که می‌خواهد در کشور مقصد زیرساخت، شبکه و پلت‌فرم‌های صادراتی ایجاد کند، نیازمند ارز است، پس مراقب هستیم در جریان صادرات، کم‌اظهاری صورت نگیرد و ارز برگردد. در عین حال با بانک مرکزی مذاکره می‌کنیم که این کار به‌درستی انجام شود. بانک مرکزی نگرانی‌اش بازار ارز است، اما بحث ما این است که تسهیل راه‌های بازگشت ارز، کارشناسی و درست باشد تا باعث افزایش صادرات، افزایش ذخایر ارزی و در نهایت کاهش مشکل کمبود ارز شود.»

استراتژی توسعه صادرات نهایی می‌شود

در حال‌حاضر سازمان توسعه تجارت درحال ترسیم برنامه توسعه صادرات است. این برنامه به گفته پیمان‌پاک در ماه جاری تدوین و تکمیل می‌شود. وی گفت: ما یک نقشه‌راه تعریف کرده‌ایم. برمبنای واقعیت‌های کشور نقشه‌راه را تعریف می‌کنیم که تکالیف سازمان توسعه تجارت را بدانیم. ما منابع محدودی داریم و می‌خواهیم آن را صرف ۲۰ کار مفید کنیم تا در صادرات کشور اثر بگذارد.»

منبع: دنیای اقتصاد