تصویر رسمی تجارت با طالبان

به گزارش می‌متالز، افغانستان از ابتدای امسال بر اساس آمار‌های تجمعی منتشرشده، از لیست ۵ مقصد عمده صادراتی حذف شده و جای خود را به هند داده است. در سال‌های اخیر، این کشور همسایه شرقی، پنجمین مقصد صادراتی ایران بود، ولی به‌نظر می‌رسد در دولت جدید افغانستان تبادلات تجاری نیز تحت‌تاثیر قرار گرفته است. «دنیای‌اقتصاد» در یک گزارش تحلیلی به روند تجارت با افغانستان در دوره قبل از استقرار طالبان و بعد از آن پرداخته است. مردادماه ۱۴۰۰ زمانی‌که جنگ در افغانستان اوج گرفته بود، کمترین صادرات ایران به این کشور در نیمه نخست سال‌۱۴۰۰ رقم خورد. در شهریورماه دولت طالبان استقرار یافت و شاهد رشد صادرات نسبت به شهریور‌ماه بودیم، اما میزان صادرات در مهرماه ۱۴۰۰ مجددا افت کرد. در آبان ۱۴۰۰ فروش کالا به افغانستان بازهم رونق گرفت، اما این رونق تداومی نداشت و آذر، دی و بهمن، صادرات روندی کاهشی را طی کرد، اما در اسفند ورق برگشت و صادرات نسبت به سایر ماه‌های نیمه دوم، به بالاترین حد خود رسید، اما فروردین امسال، مجددا افت صادرات به این کشور را شاهد بودیم، در اردیبهشت و خرداد نیز صدور کالا به افغانستان تا حدی افزایش یافت، اما مقایسه ارزش کالا‌های صادرشده در سه‌ماه نخست امسال نسبت به سه‌ماه نخست سال‌گذشته نشان می‌دهد صادرات به افغانستان کاهش قابل‌توجهی داشته است.

بر اساس آمار‌های رسمی، صادرات ایران به افغانستان در سال‌۱۴۰۰ نسبت به سال‌۱۳۹۹ هم از نظر ارزشی با کاهش ۲۰‌درصدی و هم از نظر وزنی با افت ۴۰‌درصدی مواجه شده است. بررسی‌ها نشان می‌دهد همزمان با استقرار طالبان صادرات ایران به افغانستان روند کاهشی داشته است. نیمه دوم سال‌۱۴۰۰ (پس از استقرار طالبان) صدور کالا به افغانستان ۸۴۰ میلیون دلار ارزش داشته است. این درحالی است که نیمه دوم سال‌۱۳۹۹ (قبل از استقرار طالبان)، کالا‌هایی به ارزش یک‌میلیارد و ۲۰۰‌میلیون دلار به این کشور همسایه صادرشده بود. مقایسه این دو آمار نشان می‌دهد صادرات ایران به افغانستان در نیمه دوم سال‌۱۴۰۰ نسبت به نیمه‌دوم سال‌۱۳۹۹ کاهش ۳۰‌درصدی داشته است. در عین حال صادرات ایران به افغانستان در نیمه نخست سال‌۱۴۰۰ ارزشی معادل ۹۹۹‌میلیون دلار داشته که با افت ۱۷‌درصدی در نیمه دوم به ۸۳۰‌میلیون دلار رسیده است.

همچنین ارزش صادرات ایران به افغانستان در سه‌ماهه اول ۱۴۰۰ حدود ۵۶۹‌میلیون دلار بوده است که این مقدار در سه‌ماهه نخست ۱۴۰۱، به بیش از ۳۶۷ میلیون دلار رسیده که گویای افتی ۳۵‌درصدی در حجم صدور کالا از ایران به بازار همسایه شرقی است.

از آن‌سو، ارزش واردات از افغانستان در ۶‌ماهه دوم سال‌۱۴۰۰ معادل ۱۵‌میلیون دلار بوده است که این عدد در ۶‌ماهه دوم سال‌۹۹ معادل ۳‌میلیون دلار بود؛ عددی که خبر از رشد ۵ برابری واردات از افغانستان ظرف تنها یک سال‌دارد. همچنین در نیمه نخست سال‌گذشته ۶‌میلیون دلار واردات از افغانستان انجام‌شده است.

در این‌باره، رئیس سازمان توسعه و تجارت، کاهش میزان حجم و ارزش تجارت با افغانستان را تایید می‌کند. علیرضا پیمان‌پاک، در گفتگو با «دنیای‌اقتصاد» می‌گوید: صادرات ما به دلیل سیاستگذاری‌های دولت طالبان کاسته شده است؛ این در حالی است که طالبان بار‌ها در سخن، اعلام کرده‌اند که مایل به دادوستد و تجارت با ایران هستند، اما آمار‌های رسمی، خلاف این گفته را اثبات می‌کند. پیمان‌پاک همچنین اظهار می‌کند: طالبان دولتی ناپخته و بی تجربه است که مدام قوانین را تغییر می‌دهد. اظهارات ناامیدانه رئیس سازمان توسعه تجارت زنگ خطر آینده نامشخص تجاری در مواجهه با افغانستان را به ذهن متبادر می‌سازد.

ابوالفضل ظهره‌وند، سفیر اسبق ایران در افغانستان آینده تجارت با افغانستان را در صورتی‌که طالبان بر سیاست‌های کنونی خود پافشاری کند، چندان روشن نمی‌بیند. ظهره‌وند، چند عامل اساسی برای کاهش حجم مبادلات تجاری به افغانستان را برمی‌شمارد. به گفته سفیر پیشین ایران در افغانستان، تغییر سیاسی در کشور افغانستان، گرایشات قومیت گرایانه، حذف بازیگران سیاسی علاقه‌مند به تجارت با ایران، عدم‌امنیت و فقدان نظم سیاسی و اقتصادی در ساختار همسایه شرقی ایران موجب‌شده حجم مبادلات تجاری ایران و افغانستان کاهش یابد و افغانستان دیگر پنجمین بازار تجاری ایران نباشد. حالا افغانستان که به گفته کارشناسان همچنان مجبور به واردات بیش از ۹۰‌درصد کالا‌های موردنیاز خود است، رو به بازار سیاه قاچاق آورده است. مهم‌ترین مبادی قاچاق به افغانستان هم پاکستان و ایران هستند. این دو گزاره باعث می‌شود یک‌سوال کلیدی در ذهن هر مخاطبی شکل بگیرد؛ اگر ایران هنوز هم مبدا وارداتی همسایه شرقی خود است؛ پس چرا این مبادلات از مبادی رسمی دنبال نمی‌شود یا به عبارت دیگر، عوامل اصلی کاهش صادرات رسمی ایران به افغانستان کدام عوامل هستند؟ آیا به راستی ایران با روی کار آمدن دولت طالبان، بازار افغانستان را از دست داده است؟ پیمان‌پاک نیز اظهارات ظهره‌وند را تایید می‌کند، اما از گماشتن یک مقام مسوول جدید برای پیگیری و از سر‌گیری روابط تجاری ایران و افغانستان خبر می‌دهد.

شواهد آماری چه می‌گویند؟

بنا بر آمار رسمی سازمان توسعه تجارت، کشور افغانستان در فروردین ۱۴۰۰، جزو پنج بازار هدف صادرات کالا از ایران بوده است. صادرات ایران به این کشور در اولین‌ماه سال‌۱۴۰۰، وزن ۴۵۳‌هزار تنی و ارزش ۱۷۵‌میلیون دلاری داشته است؛ این در حالی است که با بررسی همین آمار، ارزش صادرات ایران به افغانستان درفروردین ۱۴۰۱ تا ۱۰۸‌میلیون دلار کاهش پیدا کرده است. این تغییرات زمانی ملموس‌تر می‌شود که وزن صادرات ایران به افغانستان در سال‌جدید را با سال‌۱۴۰۰ مقایسه کنیم؛ وزن صادرات ایران به افغانستان در فروردین سال‌جاری به رقم ۲۴۸‌هزار تن رسیده است، درحالی‌که این مقدار در سال‌گذشته، ۴۵۲‌هزار تن بوده و طبق محاسبات همین سازمان، ۴۵‌درصد افت داشته است.

ارزش صادرات ایران به افغانستان در اردیبهشت‌ماه سال‌گذشته، حدود ۱۹۰‌میلیون دلار بوده است. همچنین وزن کالا‌های صادرشده در همین بازه زمانی، ۴۵۳‌هزار تن ثبت‌شده است، حال آنکه آمار کالا‌های ارسالی به افغانستان در اردیبهشت سال‌جاری، نشان از ارزش ۱۱۸‌میلیون دلاری میزان صادرات به این کشور دارد. وزن کالا‌های صادراتی ایران به افغانستان هم در دومین‌ماه امسال، ۲۰۱‌هزار تن بوده است.

حجم صادرات ایران به افغانستان در خرداد امسال، ۱۴۲‌میلیون دلار و وزن این کالا‌ها ۲۲۵‌هزار تن بوده است. میزان ارزآوری کشور از تجارت با افغانستان در خرداد‌ماه سال‌گذشته، ۲۰۴‌میلیون دلار بوده و حجم کالا‌های ارسالی به افغانستان در سال‌گذشته نیز به ۴۷۵‌هزار تن می‌رسیده است. در تیر‌ماه ۱۴۰۰ که زمزمه‌های تحرکات دوباره طالبان افغانستان در رسانه‌های مختلف بین‌المللی به گوش می‌رسید، ارزش دادوستد ایران با افغانستان هم از ۲۰۴‌میلیون دلار ماه قبل به ۱۵۹‌میلیون دلار کاهش یافت. حجم این مبادلات همزمان با آغاز حضور طالبان در این کشور همسایه از ۴۷۵‌هزار تن به ۴۱۵‌هزار تن کاسته شد، اما صادرات ایران با افغانستان در پر‌تنش‌ترین ماه سال‌۱۴۰۰ این کشور چقدر بوده است؟

بر اساس این گزارش، حجم ارزشی صادرات ایران به افغانستان در مرداد‌ماه سال‌گذشته، به ۱۲۷‌میلیون دلار رسید و این میزان در حجم وزنی، به ۳۶۴‌هزار تن رسید. طالبان در مرداد‌ماه گذشته، ۳۲ ولایت افغانستان را تصرف کرد و در نهایت به کابل رسید. در شهریور‌ماه که افغانستان به‌طور کامل تحت‌سیطره طالبان بود، حجم وزنی صادرات ایران در این کشور به ۳۵۱‌هزار تن و میزان ارزآوری مبادلات تجاری با این همسایه شرقی به ۱۴۴‌میلیون دلار رسید.

ارزش ارزی صادرات ایران به این کشور در مهر ۱۴۰۰، اما ۱۲۶‌میلیون دلار و وزن صادرات ایران به افغانستان، ۲۲۹‌هزار تن شد.

این در حالی بود که طالبان اعلام کرده بودند در وجهه‌ای متفاوت از گذشته خود ظاهر شده‌اند و این‌بار قرار است در‌های افغانستان را به روی کشور‌های همسایه و جوامع بین‌المللی بگشایند.

در آبان‌ماه حجم وزنی صادرات ایران به افغانستان به ۲۷۴‌هزار تن رسید، همچنین ایران توانست ۱۴۹‌میلیون دلار کالا به افغانستان صادر کند.

وزن کالا‌های فروخته‌شده ایران به افغانستان در آخرین ماه پاییز ۱۴۰۰ به ۲۶۱‌هزار تن و ارزش این کالا‌ها نیز به ۱۳۷‌میلیون دلار رسید. در آغاز زمستان سال‌گذشته، میزان ارزش کالا‌های فروخته‌شده از مبدا ایران به افغانستان، ۱۲۸‌میلیون دلار بوده و حجم این کالا‌ها نیز ۲۸۵‌هزار تن ثبت شده است. در بهمن‌ماه سال‌گذشته، وزن کالا‌های صادراتی به افغانستان، ۲۶۱‌هزار تن و ارزش آن‌ها ۱۱۶‌میلیون دلار بود. بالاخره در اسفند‌ماه سال‌۱۴۰۰ میزان صادرات ایران به افغانستان به ۱۸۴‌میلیون دلار و حجم صادرات به ۳۴۲‌هزار تن رسید.

کاهش مبادلات افغانستان از نگاه کارشناسان

افغانستان اکنون جزو پنج بازار صادراتی ایران نیست. آیا ایران بازار افغانستان را از دست داده است؟ پیمان‌پاک در این‌باره بیان می‌کند: سیاست‌های دولت طالبان، علت اصلی کاهش میزان حجم و ارزش صادرات ما به افغانستان است. طالبان دولتی ناپخته و بی تجربه است که مدام قوانین را تغییر می‌دهد. وقتی یک دولت مدام در حال تغییر سیاست‌های خود است، چگونه می‌توان با آن کشور تجارت کرد؟ از طرفی طالبان دولتی هم نیست که بتوان با آن سیاست‌های فنی و کارشناسانه داشت، با این‌حال پیمان‌پاک اقدامات دولت برای ازسرگیری رابطه با افغانستان را موثر می‌داند و می‌گوید: رئیس‌جمهور برای حفظ رابطه تجاری با همسایه شرقی، یک نماینده ویژه برای افغانستان گماشته است و ما هم در سازمان طبق سیاست‌ها و راهنمایی‌های نماینده ویژه عمل می‌کنیم. مساله اصلی در افغانستان تنها ناکارآمدی و مشکلات کارشناسانه است. البته وضعیت اکنون هم بهتر شده است، اما حل برخی از مشکلات مقداری، زمانبر است.

علیرضا ظهره‌وند، سفیر پیشین ایران در افغانستان علت اصلی کاهش حجم مبادلات با افغانستان را سیطره طالبان بر این کشور می‌داند. او اقتصاد و سیاست را دو بازو و مکمل یکدیگر می‌داند و توضیح می‌دهد: افغانستان اکنون فاقد یک دولت پایدار است. همه ساختار‌هایی که یک کشور برای تجارت نیاز دارد به‌هم ریخته است. این شرایط نیز آینده روشنی را نشان نمی‌دهد. مهم‌ترین رکن برای ورود فعالان اقتصادی به این بازار، امنیت است. با توجه به شرایط کنونی افغانستان، تجارت هم به سختی انجام می‌شود.

با توجه به شرایطی که این روز‌ها بر افغانستان حاکم است، سوال اینجاست که مردم این کشور که بیشتر نیاز خود را از طریق واردات تامین می‌کنند، اکنون چگونه امورات خود را می‌گذارنند؟

ظهره‌وند در این‌باره معتقد است «قاچاق» راهکاری است که افغانستان با استفاده از آن، کالا‌های موردنیاز خود را تامین می‌کند. او توضیح می‌دهد: در چنین سیستمی مبادلات رسمی اصلا صرفه اقتصادی ندارد و قاچاق، جایگزین مبادلات رسمی تجاری می‌شود. وضعیت کنونی افغانستان در حوزه دارو و غذا، منتج به قاچاق این اقلام به افغانستان می‌شود. به گفته سفیر پیشن ایران در افغانستان، قاچاق از مبادی ترکمنستان، پاکستان، تاجیکستان، ازبکستان و ایران وارد افغانستان می‌شود و همچنین نقش پاکستان و ایران در این عرصه کلیدی است.

او گریزی به نقش سیاستگذار در بهبود شرایط اقتصادی کشور می‌زند و می‌گوید: طالبان با محبوبیت و مشروعیت کنونی خود، اگر بخواهند سیاست‌های کنونی را ادامه دهند، وضعیت بدتر نیز می‌شود، در واقع تا زمانی‌که دولت طالبان حاضر به تشکیل دولت مشارکتی نشود، میزان صادرات ما به این کشور وضعیت رو به بهبودی نخواهد داشت و ممکن است حتی بدتر هم شود. برای بهبود وضعیت صادرات ما و شرایط اقتصادی خود افغانستان، لازم است ساختار سیاسی طالبان تغییر کند و مشارکت اجتماعی در این کشور رخ دهد. ما حتی می‌توانیم افغانستان را تبدیل به اولین بازار صادراتی خود کنیم. این کشور واردکننده ۹۰‌درصد نیاز‌های خود است و کالا‌های ایرانی بین مردم افغانستان هم محبوبیت زیادی دارد.

اما آیا این شواهد تنها دلایل کاهش تجارت ایران با افغانستان بوده است؟ البته سفیر پیشین ایران در افغانستان به گرایش‌های قومیتی طالبان به سمت جنوب کشور اشاره می‌کند و توضیح می‌دهد: افغان‌ها به دلیل برخی تمایلات قومی خود به مبادله با پاکستان علاقه‌مند هستند؛ آن‌دسته از بازیگرانی که تمایل بیشتری به مبادله با ایران داشتند، اکنون از عرصه تصمیم‌گذاری در افغانستان حذف شده‌اند.

این اظهارات درست در زمانی مطرح می‌شود که طالبان به کرات اعلام کرده‌اند مایل به تجارت با ایران هستند؛ ظهره‌وند به ساختار آزاد و غیردولتی تجارت در افغانستان اشاره می‌کند و ادامه می‌دهد: تجارت در افغانستان دولتی نیست و به‌طور آزاد انجام می‌شود. تجار افغان هم به دادو‌ستد با ایران تمایل دارند، اما امکان تجارت وجود ندارد. در چنین شرایطی کشور افغانستان نیاز دارد که تشکیلات تجاری پایا و فعال داشته باشد، یا مثلا نیاز دارد به سیستم بانکی جهانی وصل شود، اما چنین نیست. تجار در این شرایط حاضر نیستند ریسک تجارت در آن کشور را به جان بخرند و کالا و جان خود را به خطر بیندازند. لازمه تجارت تعامل پایدار و اطمینان‌بخش است. بخش زیادی از شهر‌های افغانستان، وضعیت اقتصادی نابسامانی دارند و این وضعیت در ماه‌های آینده بدتر نیز می‌شود. لازم است که جریان قدرت در افغانستان به بدنه اجتماعی بپیوندد و تصمیم درستی برای اقتصاد کشور بگیرد.

به گفته ظهره وند پیش از این تقریبا همه کالا‌های صادراتی ایران به افغانستان ارسال می‌شد. این مقام آگاه اظهار می‌کند: پیش از این، افغان‌های ساکن ایران هم به کشور خود سفر می‌کردند و این گروه، مبلغان کالا‌های ایرانی در افغانستان بودند، اما حالا کشور تنها پذیرای پناهجویان افغان است و دیگر کسی به افغانستان سفر نمی‌کند. ما همه این مولفه‌ها را از دست داده‌ایم و تجارت ما با افغانستان افول کرده است.

منبع: دنیای اقتصاد