حیات معادن کوچک در گرو توجه دولت به بازار

در ۲ سال گذشته به دلیل رکود حاکم بر بخش معدن و کاهش نرخ سنگ‌آهن در بازار جهانی شاهد تعطیل شدن تعداد زیادی از معادن کوچک‌مقیاس ایران و غیراقتصادی شدن فعالیت آنها بودیم اما با گذر زمان و نزدیک شدن به نرخ متعادل، نور امیدی در این معادن تابیده شد. در کنار این موضوع و افت ۴۰درصدی، نرخ سنگ‌آهن بازهم می‌تواند اثرات منفی بر معادن سنگ‌آهن ایران داشته باشد زیرا نرخ تمام شده محصول به دلیل هزینه‌های جانبی بالاست و اگر قرار به صادرات این کانی باشد برای صادرکنندگان صرفه اقتصادی آنچنانی نخواهد داشت. از این رو دولت می‌تواند از این معادن به روش‌های مختلف حمایت کند. یکی از این روش‌ها تنظیم سیاست‌ها و برنامه‌های ویژه بخش معدن با نگاهی به بازار جهانی است. از طرفی ایجاد تعامل بین معادن کوچک و بزرگ‌مقیاس می‌تواند از متوقف شدن فعالیت معادن کوچک‌مقیاس جلوگیری کند.

تنظیم سیاست‌های دولتی با در نظر گرفتن بازار

علیرضا سیاسی‌راد، دبیر انجمن تولیدکنندگان و صادرکنندگان سنگ‌آهن ایران درباره وضعیت معادن سنگ‌آهن ایران ضمن اشاره به پیشینه نرخ سنگ‌آهن در سال‌های گذشته در جهان گفت: بسیاری از معادن خصوصی سنگ‌آهن تا اواخر سال ۱۳۹۴ و اوایل سال ۱۳۹۵ به حال تعطیل در آمده بودند و علت آن افت جهانی نرخ محصولات معدنی و همین طور سنگ‌آهن بود که با شروع تحولات قیمتی در ابتدای سال ۱۳۹۵ و ثبات نسبی قیمت‌ها و حتی بهبود آن، بخشی از این معادن فعال شده‌اند. در ۱ تا ۲ ماه اخیر نرخ سنگ‌آهن تا حدود ۴۰ درصد سقوط کرد که البته هنوز بخش عمده‌ای از آن برای ما مبهم است و نتوانسته‌ایم در این باره به جمع‌بندی برسیم.
درحال‌حاضر با توجه به چشم‌انداز تعریف شده برای تولید ۵۵ میلیون تن فولاد، سنگ‌آهن به عنوان ماده اولیه تولید فولاد که ۲۵ درصد از نرخ تمام شده را به خود اختصاص می‌دهد، از نیازهای اصلی و مهم این صنعت به شمار می‌آید و در صورت حمایت نشدن از این معادن ممکن است با تعطیلی دوباره بخشی از معادن روبه‌رو شویم زیرا سنگ آهن در ۳ سال گذشته در گیرودار نوسان قیمتی بوده و امروزه این کاهش نرخ به بازار سنگ‌آهن بازگشته است. بنابراین کاهش نرخ محصول و در مقابل، کاهش نیافتن هزینه تمام شده تولید سنگ‌آهن، کار را برای فعالان این صنعت سخت می‌کند.
دبیر انجمن تولیدکنندگان و صادرکنندگان سنگ‌آهن ایران با اشاره به اینکه نوسان نرخ همواره گریبان فعالان معدنی را گرفته و دولت باید رفتار متناسبی در این باره داشته باشد، اظهار کرد: اگر سیاست‌های دولت در بخش معدن متناسب با موضوع نوسانات قیمتی تنظیم نشود و آن را در برنامه‌ریزی‌های خود نبیند، بخش مهمی از معادن خصوصی سنگ‌آهن با فشارهایی که امروز در حال تحمل آن هستند از مدار تولید خارج می‌شود و ما برای تامین سنگ‌آهن از داخل کشور با مشکل مواجه می‌شویم.
سیاسی‌راد با اشاره به اهمیت معادن خصوصی نیز در حوزه‌های مختلف تولید و اشتغال، عنوان کرد: معادن بزرگ تعداد محدودی هستند و البته بخش عمده‌ای از سهم بازار را برعهده دارند و در مواردی که نوسان نرخ ناگهانی را تجربه می‌کنیم با مشکلات عمده‌ای روبه‌رو نمی‌شوند، زیرا آنها چرخه تولید و فرآوری سنگ‌آهن را در مجموعه خود کامل کرده‌اند و تنوع محصول دارند، در زمان وقوع مشکلات در بخش‌های مختلف نیز می‌توانند انعطاف‌پذیر عمل کنند.
دبیر انجمن تولیدکنندگان و صادرکنندگان سنگ‌آهن ایران با بیان اینکه این موضوع درباره معادن کوچک‌مقیاس متفاوت است، ادامه داد: معادن سنگ‌آهن سهم بزرگی از اشتغال در حوزه معدن را به دوش می‌کشند، گرچه تولیدی کمتر نسبت به معادن بزرگ دارند و باید گفت برای حل مسئله اشتغال که موضوع محوری اقتصاد حال حاضر ایران و مورد توجه دولت است، بی‌شک باید نگاه ویژه‌ای به معادن کوچک و متوسط شود.
سیاسی‌راد ادامه داد: در حالی که معادن کوچک و متوسط می‌توانند نقش کلیدی در حوزه اشتغال و اقتصاد کشور ایجاد کنند این واحدها نسبت به تحولات جهانی و نوسانات قیمتی آسیب‌پذیر هستند و اگر مورد حمایت قرار نگیرند و به مرز تعطیلی برسند آسیب‌های بزرگی به اقتصاد وارد می‌شود که از جمله آن بیکاری هزاران معدنکار شاغل در معدن است.
وی در ادامه با اشاره به راهکارهایی که بتوانند وضعیت سنگ‌آهن را در زمان بحران افت قیمت‌های جهانی مدیریت کنند، عنوان کرد: چند نکته وجود دارد که باید در تامین سنگ‌آهن داخلی مورد توجه قرار بگیرد. نخستین مورد، توجه به بازار داخلی سنگ‌آهن است، به گونه‌ای که باید شرایطی فراهم شود که در آن معادن کوچک بتوانند با شرایط بهتری محصولات خود را به فولادسازان بفروشند.
دبیر انجمن تولیدکنندگان و صادرکنندگان سنگ‌آهن ایران ادامه داد: مشکلی که در این زمینه وجود داشت تعیین نرخ از سوی دولت بود که امروز این مسئله بر طرف شده است و اکنون با تفاهمی که با بورس کالا داریم امکان عرضه‌ها از طریق بورس وجود دارد. در کنار این موضوع پرداخت به موقع مطالبات معدنکاران در زمان مقرر از سوی خریداران‌شان که به طور عمده فولادسازان (امروز شرایط رو به بهبودی در بازار جهانی دارند) هستند، بخش دیگری از چالش فعالان سنگ‌آهنی است. در این زمینه اتفاقاتی همچون فروش‌های نقدی از طریق بورس می‌تواند به سرعت گرفتن پرداخت مطالبات کمک کند.

فروش سنگ‌آهن معادن کوچک به بزرگان سنگ‌آهنی

درحال‌حاضر معادن بزرگ‌مقیاس سنگ‌آهن ایران همچون معدن گل‌گهر کرمان و چادرملو یزد در کنار برداشت از سنگ‌آهن معادن، خود نسبت به تکمیل زنجیره تولید فولاد (ایجاد واحدهای فرآوری) اقدام کرده‌اند و اینگونه ضمن بالا بردن ارزش افزوده سنگ‌آهن، نیاز صنایع فولادی کشور را به مواد اولیه تامین می‌کنند. در این میان می‌توان با ایجاد ارتباط بین این معادن و معادن کوچک مقیاس و متوسط سنگ‌آهن، زمینه همکاری این دو بخش را به وجود آورد. در این مورد سیاسی‌راد فروش سنگ‌آهن معادن کوچک‌مقیاس و متوسط را به معادن بزرگ کشور مثبت ارزیابی کرد و گفت: راه دیگر برای بهبود شرایط، فروش به معادن بزرگ سنگ‌آهن است. در این زمینه، انجمن تولیدکنندگان و صادرکنندگان سنگ‌آهن ایران تفاهمنامه‌ای با مجموعه گل‌گهر امضا کرده که بر اساس آن مجموعه گل‌گهر، فرمول بهتری برای تعیین نرخ سنگ‌آهن پیشنهاد داد و قرار شد حدود ۵ تا۶ میلیون تن سنگ‌آهن مورد نیاز واحدهای فرآوری خود را از معادن خصوصی خریداری کند.
وی با اشاره به عملکرد اقتصادی دولت در حوزه معدن عنوان کرد: دولت توانست در حوزه اقتصاد کلان با ایجاد شرایط با ثبات و کنترل عوامل موثر در بازار، محیط مناسب‌تری نسبت به دولت دهم فراهم کند؛ بنابراین اجرای این طرح در سیاست‌های صنعتی و معدنی می‌تواند تا حدود زیادی مشکلات ما را برطرف کند.
به عقیده دبیر انجمن تولیدکنندگان و صادرکنندگان سنگ‌آهن ایران، در گام نخست باید رژیم تجاری محصولی مانند سنگ‌آهن حداقل برای ۵ سال تثبیت و تکلیف روشن شود تا فعالان این بخش به بازار برگردند و در زمان روبه‌رو شدن با تلاطم قیمتی، بتوانند راه‌حل‌های تجاری برای برطرف شدن آن بیابند.
وی با اشاره به اینکه برای مقاطعی همچون دوران افت قیمت‌ها باید تدابیر ویژه و سریع برای عبور از بحران اندیشیده شود، گفت: به نظر می‌رسد باید کارگروه بحران در وزارت صنعت، معدن و تجارت ایجاد شود.

چشم‌انداز معدن و صنایع معدنی ایران

برای رسیدن به اهداف تعریف شده در چشم‌انداز کشور در زمینه تولید محصولات معدنی نیاز به ماده اولیه از مهم‌ترین مسائلی است که باید مورد توجه قرار گیرد. خوشبختانه ایران نیز با برخورداری از ذخایر غنی معدنی در این راه با مشکلی روبه‌رو نخواهد شد. از طرفی ایجاد ارزش افزوده از طریق صادرات این محصولات معدنی می‌تواند به رشد اقتصاد کشور و حرکت به سمت صادرات غیرنفتی کمک کند. در این زمینه چندی پیش مدیرعامل شرکت معدنی و صنعتی چادرملو گفته بود: صادرات کالاهای متکی به بخش معدن و صنایع معدنی با ارزش افزوده، صادرات کالاهای مصرفی با استفاده از مزیت نسبی مواد اولیه و میانی معدنی، توسعه بازار صادراتی با تنوع بخشی به آن از طریق تولید محصولات مختلف معدنی، بالا بردن سهم بخش معدن و صنایع معدنی در تولید ناخالص داخلی (مستقیم و غیرمستقیم)، افزایش فرصت‌های شغلی در سطوح مختلف مهارتی و دانش فنی، توسعه مناطق کمتر توسعه یافته، تقویت استقلال اقتصادی کشور، توسعه متوازن بخش معدن، امکان‌پذیر شدن برنامه‌های توسعه‌ای در تحقق فعالیت‌های معدن و صنایع معدنی، توسعه سرمایه‌های اجتماعی با اتکا به امکانات این بخش، رقابت‌پذیر کردن معادن و صنایع معدنی ایران در بازارهای جهانی و داخلی، توسعه سرمایه‌گذاری در فعالیت‌های اکتشافی، بهره‌برداری و صنایع معدنی داخلی و خارجی همگی در چشم‌انداز ایران مورد نظر است.
محمود نوریان با اشاره به اهمیت صنعت فولاد نسبت به سایر صنایع معدنی از ذخایر فراوان سنگ‌آهن در پوسته زمین و وجود این کانی در کشور افزود: در سنگ‌آهن به عنوان ماده اصلی برای تولید فولاد، بیشترین سهم هزینه را نرخ تمام شده فولاد دارد. براساس آمارهای موجود، در چین حدود ۳۹درصد، در اروپا ۳۱ درصد و در ایران حدود ۲۵ درصد از نرخ تمام شده فولاد هزینه‌ای است که برای تامین سنگ‌آهن صرف می‌شود. از این رو یکی از مزیت‌های مهم اقتصادی برای مجتمع‌های فولادسازی کشور استفاده از سنگ‌آهن داخلی است و نقش عمده‌ای در کاهش نرخ تمام شده و همچنین صرفه‌جویی ارزی در تولید فولاد دارد.
به گفته وی بر اساس مطالعات انجام شده در ایران تاکنون حدود ۴/۶ میلیارد تن ذخیره زمین‌شناسی سنگ‌آهن در ایران شناسایی شده که ۲/۵ میلیارد تن آن ذخیره قطعی است. این در حالی است که ذخایر قطعی سنگ‌آهن در جهان حدود ۱۷۰میلیارد تن برآورد شده است. بنابراین ایران با داشتن ذخیره ۲/۵ میلیارد تنی قطعی، ۱/۴ درصد از ذخایر جهان را در اختیار دارد. حال برای رسیدن به تولید ۵۵ میلیون تن فولاد در افق ۱۴۰۴ باید رقمی حدود ۱۳۵میلیون تن سنگ‌آهن در کشور تولید شود در حالی که اکنون ظرفیت تولید این کانی در کشور حدود ۴۵ میلیون تن است.

سخن آخر...

به نظر می‌رسد با توجه به ظرفیت بالای معدنی که از ذخایر سنگ‌آهن در ایران وجود دارد، در آینده بتوانیم به یکی از قطب‌های تولیدکننده سنگ‌آهن در جهان تبدیل شویم زیرا وجود ذخایر معدنی بزرگی همچون سنگ‌آهن سنگان که به تازگی و به شکل جدی مورد بهره‌برداری قرار گرفته، تاثیر قابل توجهی بر میزان تولید سنگ‌آهن کشور خواهد داشت. اما آنچه امروز باید از سوی مدیران دولتی و خصوصی مورد توجه قرار گیرد، تدوین برنامه‌ای از پیش تعیین شده برای استفاده بهینه از این معادن است. در این میان معادن بزرگ از شرایط به نسبت قابل قبول‌تری از معادن کوچک‌مقیاس برخوردارند و ادامه فعالیت آنها آنچنان که باید تحت تاثیر بازار جهانی نیست. اما در مقابل معادن کوچک مقیاس و متوسط که بیشتر آنها از طریق صادرکردن محصولات‌شان به درآمد می‌رسند با تغییر در بازار جهانی و تغییرات قیمتی دچار نوسان و چالش می‌شوند.
به‌طور نمونه با کاهش نرخ این ماده معدنی در بازار جهانی، ادامه کار برای این معادن تا حدودی از توجیه اقتصادی می‌افتد (به دلیل بالا بودن نرخ تمام شده در داخل کشور)، به همین دلیل معدنکاران این معادن باید به دنبال راهکاری برای باقی ماندن در مسیر تولید در هر شرایطی باشند. یکی از این راهکارها که در این گزارش به آن اشاره شد فروش سنگ‌آهن این معادن به معادن بزرگ‌مقیاس است. راهکار دیگر، ایجاد کنسرسیوم‌های معدنی است که می‌تواند زمینه را برای ایجاد واحدهای فرآوری و تولید محصولات معدنی با ارزش افزوده بالاتر فراهم کند. امید می‌رود که در آینده نه چندان دور، معادن کوچک‌مقیاس و متوسط نیز به جمع تولیدکنندگان محصولات معدنی بپیوندند و در نهایت دیگر خبری از تعطیلی معادن به دلیل کاهش نرخ سنگ‌آهن در بازار جهانی نشنویم.