جهش ترانزیتی ایران و عراق با افتتاح خط آهن شلمچه – بصره؛ توانایی بخش خصوصی برای گرفتن نبض بازار عراق

به گزارش می‌متالز، ایران قصد دارد با توسعه و ساخت شبکه‌های ریلی ترانزیتی، سهم خود را از حمل‌ونقل در منطقه افزایش دهد. در حال حاضر، ایران از طریق خطوط ریلی چندین اتصال با همسایگان دارد، اما ساخت و گسترش مسیر‌های جدید ترانزیتی ریلی داخلی برای اتصال به خط آهن‌های موجود در کشور‌های منطقه در دستور کار دولت سیزدهم قرار گرفته است.

ایران با برخورداری از مرز‌های آبی در جنوب و شمال، همجواری با ۱۵ کشور، موقعیت ژئواستراتژیک و ژئوپلیتیک بی‌نظیر در میان کشور‌های همسایه برای حمل و نقل کالا از داخل خاک خود مورد توجه کشور‌های منطقه بوده است. اما عدم توسعه شبکه حمل‌ونقل ریلی همواره یکی از موانع اصلی برای استفاده از این موقعیت استراتژیک بوده است.

یکی از خطوط ریلی ترانزیتی حایز اهمیت برای ایران برای تجارت با عراق اتصال ریلی به این همسایه غربی از مسیر ترانزیتی شرق-غرب است. این کریدور ترانزیت و حمل‌ونقل را میان کشور‌های آسیا، خاورمیانه، اروپا و آفریقا در برمی‌گیرد. ایران از کریدور شرق به غرب از طریق عراق- سوریه به دریای مدیترانه و از آنجا به اروپا متصل می‌شود. خط ریلی ایران قرار است از دو مسیر ریلی کرمانشاه تا مرز خسروی و مسیر شلمچه تا بصره به عراق برسد. مسیر اول از کرمانشاه -اسلام آباد -قصرشیرین تا مرز خسروی در دست ساخت است. این خط قرار است در عراق به ریل خانقین متصل شود.

خط ریلی شلمچه-بصره مسیر دیگری است که ایده اولیه آن در سال ۱۳۵۶ شکل گرفت، اما با وقوع انقلاب اسلامی و جنگ تحمیلی تحقق آن سال‌ها به وقفه افتاد. طی سال‌های قبل و در دولت حسن روحانی، رئیس جمهوری پیشین ایران بار‌ها وعده راه اندازی این خط آهن مطرح شده بود، اما به پای عمل نرسید. اما حالا با روی کار آمدن ابراهیم رئیسی و تمرکز وی بر گسترش روابط اقتصادی تجاری با همسایگان به نظر می‌رسد تلاش‌ها برای راه اندازی هر چه سریع‌تر این پروژه قوت گرفته است.

برخی استدلال می‌کنند عراق خط ریلی شلمچه - بصره را معارض با کریدور شمالی- جنوبی خود می‌داند که قرار است با همکاری ترکیه از بندر فاو به شمال عراق و ترکیه متصل شود، این در حالی است که صرفا ایران به این پروژه نیاز ندارد و خود عراق هم برای رفع ناترازی تجاری با ایران و اعزام گردشگر به راه اندازی این پروژه نیازمند است

برخی استدلال می‌کنند عراق خط ریلی شلمچه - بصره را معارض با کریدور شمالی- جنوبی خود می‌داند که قرار است با همکاری ترکیه از بندر فاو به شمال عراق و ترکیه متصل شود، این در حالی است که صرفا ایران به این پروژه نیاز ندارد و خود عراق هم برای رفع ناترازی تجاری با ایران و اعزام گردشگر به راه اندازی این پروژه نیازمند است.

این طرح شامل ایجاد یک پل ۷۰۰ متری بر روی اروند رود و و ۳۲ کیلومتر ریل گذاری تا بصره است. دی ماه سال گذشته هیات وزیران راه آهن را مکلف کرد یک شرکت مشترک با طرف عراقی برای تکمیل این مسیر ایجاد کند. اما به گفته مسئولان راه آهن، موانع اجرای این طرح هم چنان پا برجاست. خرداد سال جاری سید میعاد صالحی مدیرعامل راه آهن اعلام کرده بود مسیر ریلی شلمچه - بصره نیاز به مین‌روبی، تملک زمین و احداث پل بر روی رودخانه اروند دارد تا خط ریلی به ایستگاه بصره برسد و گلوگاه این مسیر احداث پل موردنظر بر روی اروند رود است.

خط آهن شلمچه - بصره کریدور ریلی شرق به غرب آسیا را تکمیل خواهد کرد و حلقه مفقوده‌ای است که می‌تواند ایران را به غرب آسیا و سواحل مدیترانه، راه آهن حجاز - اردن و همچنین عتبات عالیات متصل کند

خط آهن شلمچه - بصره کریدور ریلی شرق به غرب آسیا را تکمیل خواهد کرد و حلقه مفقوده‌ای است که می‌تواند ایران را به غرب آسیا و سواحل مدیترانه، راه آهن حجاز - اردن و همچنین عتبات عالیات متصل کند و از سوی دیگر عراق را به خط آهن ابریشم و کشور‌های شرق اسیا از جمله چین، هند و پاکستان متصل خواهد ساخت که قطعا ارزان‌ترین و اقتصادی‌ترین مسیر حمل و نقل بین عراق و این کشور‌ها خواهد بود. براساس توافقنامه ریلی ایران و عراق، شرکت راه‌آهن ایران و راه‌آهن عراق به‌صورت مشترک این پروژه را اجرا می‌کنند.

مزایای اقتصادی خط آهن شلمچه – بصره

عراق به عنوان یکی از بزرگترین مقاصد صادراتی ایران فاقد مرز ریلی با ایران است و تمامی تعاملات ترانزیتی دو کشور از طریق جاده‌ای صورت می‌گیرد. افزون بر این، عراق نقش کشور واسطه میان ایران به بندر لاذقیه سوریه –مدیترانه و اروپا را ایفا می‌کند که خود بسیار حائز اهمیت است. افزون بر این، جابه‌جایی حجم بار بیشتر و صرفه جویی در هزینه، مصرف سوخت و کاهش آلایندگی محیطی و افزایش امنیت همگی از امتیازات حمل و نقل ریلی است.

با تکمیل راه‌آهن چابهار – زاهدان در مسیر ترانزیتی شمال-جنوب و همچنین ساخت و تکمیل راه‌آهن شلمچه-بصره در مسیر ترانزیتی شرقی-غربی انتقال کالا از مسیر ایران در اولویت کشور‌های منطقه قرار می‌گیرد

از سوی دیگر، مسیر ریلی شلمچه – بصره بخشی از کریدور ترانزیتی شرق به غرب است که تکمیل آن موجب افزایش عبور و مرور بار و مسافر از کشور‌های دیگر از مسیر ایران و متعاقبا انباشت ثروت ملی و ارزآوری برای ایران است. کارشناسان اقتصادی معتقدند تعامل سازنده با جهان در حوزه حمل‌ونقل، از طریق اتصالات ایران به کشور‌های همسایه امکان‌پذیر است. با تکمیل راه‌آهن چابهار – زاهدان در مسیر ترانزیتی شمال-جنوب و همچنین ساخت و تکمیل راه‌آهن شلمچه-بصره در مسیر ترانزیتی شرقی-غربی انتقال کالا از مسیر ایران در اولویت کشور‌های منطقه قرار می‌گیرد.

اخیرا نیز حسین امیرعبداللهیان، وزیر امور خارجه که اوایل اسفند ماه به دعوت رسمی فواد حسین، همتای عراقی خود در رأس هیأتی عازم بغداد شده بود، در گفت‌وگوی اختصاصی با شبکه خبری العالم اعلام کرده است: ما در خصوص همکاری‌های اقتصادی و تجاری گفتگو‌های مفصلی را با مقامات عراق داشتیم. برخی زیرساخت‌ها بین دو کشور در حال تقویت است از جمله اتصال خط آهن بصره - شلمچه و خط آهن کرمانشاه - خسروی – منظریه – بغداد؛ فکر می‌کنیم این خطوط آهن می‌تواند برای تبادل کالا و توریسم زیارتی بین دو کشور نقش زیربنایی و مهمی داشته باشد.

اجرای این پروژه موجب کاهش زمان انتقال بار از کشور‌های شرقی کشور تا سواحل مدیترانه به نصف می‌شودو در واقع مکمل کریدور راه ابریشم سنتی و اتصال دهنده شبکه ریلی داخلی به بندر لاذقیه و سواحل دریای مدیترانه است. شبکه ریلی در جنوب کشور هم اکنون بیش از ۶ میلیون تن بار حمل می‌کند با فراهم شدن اتصال این خط، افق ترسیم شده جذب بیش از ۲۰ میلیون تن تبادلات باری است که این مهم به جهت کاهش زمان سیر و اتصال به سواحل مدیترانه رخ می‌دهد.

اتصال ریلی ایران و عراق سه مسیر دارد که شامل کریدور کرمانشاه -خسروی (در دست ساخت)، کریدور دهلران - مهران (در دست مطالعه) و کریدور شلمچه - بصره (راه آهن تا مرز شلمچه ساخته شده است). اتصال خط ریلی شلمچه – بصره به واقع گذرگاهی اقتصادی است که می‌تواند موجب کاهش در هزینه و زمان حمل بار از هندوستان، پاکستان، چین و آسیای شرقی را به سواحل دریای مدیترانه باشد که این مهم نیز از نقاط قوت و جذابیت این پروژه است. مرز بین‌المللی شلمچه در ۱۵ کیلومتری غرب خرمشهر و ۲۰ کیلومتری بصره عراق قرار دارد.

ناهمخوانی حجم روابط اقتصادی ایران و عراق

ایران و عراق علاوه بر حسن همجواری و همسایگی، اشتراکات گسترده‌ای با یکدیگر دارند که از جمله آن‌ها می‌توان به اشتراکات فرهنگی، مذهبی و گردشگری سلامت اشاره کرد. ایران سالانه میزبان میلیون‌ها عراقی است که برای دریافت خدمات پزشکی و سلامتی و با هدف دسترسی به سرویس‌های پیشرفته‌تر حوزه طب و درمانی به ایران رجوع می‌کنند که این خود گام مهمی در ارزآوری برای ایران است.

اما به رغم روابط دیپلماتیک حسنه و اشتیاق عراقی‌ها برای دریافت خدمات پزشکی از ایران، حجم تبادلات تجاری دو کشور چندان رقم چشم گیری نیست و امسال به حدود ۹ میلیارد دلار رسیده است.

آذر ماه سال جاری، یحیی آل اسحاق، رییس اتاق بازرگانی مشترک ایران و عراق اعلام کرد که حجم مبادلات تجاری و اقتصادی دو کشور تا پایان سال به ۱۰ میلیارد دلار می‌رسد. البته دو کشور رقم ۲۰ میلیارد دلار در سال را هدف گذاری کرده اند و در برهه زمانی این رقم به ۱۴ میلیارد دلار در سال نیز رسیده است.

البته به گفته آل اسحاق کاهش تجارت جهانی، بحران کرونا و حذف آمار‌های صادرات برق و انرژی از تجارت با عراق کاهش رقم تجارت ایران و عراق بوده است.

امارات، ترکیه، چین و ایران بزرگ‌ترین شرکای تجاری در حوزه واردات به عراق هستند. آمار‌های مرکز تجارت‌جهانی نشان می‌دهد که عملکرد ۳شریک اول تجاری عراق در زمینه صادرات به این کشور طی چند سال‌گذشته بهتر از ایران بوده و همگی رشدی بالاتر نسبت به ایران داشته‌اند. بر اساس آمار گمرک ایران، در ۷ ماهه نخست سال‌جاری نزدیک به ۵/ ۱۱میلیون‌تن کالای بدون‌نفت‌خام به ارزش بالغ بر ۴ میلیارد دلار از ایران به عراق رفته است.

در مجموع چنین به‌نظر می‌رسد که با توجه به اقدامات سایر کشورها، موقعیت ایران در بازار عراق در حال تضعیف است. آمریکا و عربستان‌سعودی و برخی اقتصاد‌های دیگر سرمایه‌گذاری‌های خود را در حوزه زیرساخت‌های عراق افزایش داده‌اند. همچنین برخی دیگر از کشورها، به‌منظور کسب سهم بیشتر از بازار عراق تصمیم به سرمایه‌گذاری مبالغ قابل‌توجهی در زیرساخت‌های این کشور دارند.

در نمونه‌ای دیگر می‌توان به صادرات محصولات کشاورزی ایران به مقصد عراق اشاره کرد که سهم بالایی از صادرات به عراق را تشکیل می‌دهند و عراق با وجودی که همچنان یکی از کشور‌های خریدار محصولات زراعی ایران است، اما در برخی از اقلام کشاورزی صادراتی ایران افت مقدار و ارزش مشاهده می‌شود. با درنظرگرفتن اینکه جز ایران کشور‌های ترکیه، امارات، هند و برزیل از صادرکنندگان بزرگ محصولات کشاورزی به عراق هستند، رقابت در این بخش از تجارت با عراق سطحی بسیار بالا دارد.

در خصوص صادرات مواد لبنی نیز، مشکلاتی، چون افزایش قیمت مواد اولیه، محدودیت‌ها و موانع صادراتی و حذف اختصاص ارز ترجیحی همراه با قیمت‌گذاری دستوری موجب کاهش توان رقابت برخی محصولات صنایع غذایی و حذف آن‌ها از بازار صادراتی عراق شده است.

از سوی دیگر با توجه به لزوم بازسازی عراق در دوران پساداعش و رونق فعالیت‌های عمرانی در این کشور اکنون فرصتی بی‌نظیر برای صادرات محصولات ساختمانی ایران به عراق ایجاد کرده‌است. هرچند هم‌اکنون ایران سهمی به نسبت از این بازار دارد، اما رقابت کشور‌هایی همچون چین و ترکیه به‌راحتی ممکن است این بازار را از دست ایران خارج کنند.

عدم وجود ارتباط بانکی بین ایران و عراق یکی از مهم‌ترین دلایل تداوم سبک تجارت سنتی فعالان اقتصادی دو طرف است

عراق در سال‌های اخیر، جزو پنج کشور نخست مقصد صادراتی ایران پس از چین بوده است. با این وجود، مبادلات تجاری بین ایران و عراق به‌صورت سنتی و در اصطلاح به شکل چمدانی انجام می‌شود. عدم وجود ارتباط بانکی بین ایران و عراق یکی از مهم‌ترین دلایل تداوم سبک تجارت سنتی فعالان اقتصادی دو طرف است و همین موضوع نیز باعث شده تا بخش عمده‌ای از مطالبات صادرکنندگان نیز به ریال پرداخت شود.

برای حل این چالش راهکارهایی، چون ورود بخش خصوصی به محیط تولید و کسب‌وکار عراق، به‌ویژه در شرایط فعلی، نقطه قوت حاکمیت برای پیشبرد دیپلماسی اقتصادی خواهد بود و قطعا این بخش در صورت ورود برنامه ریزی شده و اصولی به بازار عراق قادر است ابتدا در میان مدت و سپس در دراز مدت نبض بازار این کشو را در دست بگیرد. اتاق‌های بازرگانی ایران از جمله اتاق‌های شهرستان‌های هم‌جوار و هم‌زبان و اتاق مشترک ایران و عراق، بازو‌های مهم حفظ و ماندگاری روابط تجاری دو کشور در سطوح عالی هستند.

قطعاً، اتاق‌های بازرگانی و مشترک، می‌توانند با اعتمادسازی و ایجاد نقشه راه همکاری‌های اقتصادی فی‌مابین، ورود کشور به سرمایه‌گذاری‌های توجیه‌پذیر و پایدار را در عراق و هر کشور هدف دیگری هموار کرده و در حوزه‌های متعددی از جمله خدمات فنی و مهندسی، گردشگری، صنایع و احداث به رقابت با رقبای منطقه و فرامنطقه‌ای بپردازند. این نقش‌آفرینی به تقویت دیپلماسی اقتصادی در کشور‌های هدف منجر خواهد شد.

نتیجه

با توجه به اهمیت خط ریلی شلمچه - بصره به عنوان حلقه مفقوده کریدور شرق به غرب که تسهیل کننده دسترسی ایران به بنادر سوریه، دریای مدیترانه و افریقا است، به نظر می‌رسد راه اندازی این پروژه مستلزم نگاه ملی است تا هر چه سریع‌تر به مرحله عمل برسد که در آن صورت دستاورد‌ها و امتیازات اقتصادی و ژئواستراتژیک فراوانی برای ایران به همراه خواهد داشت.

در صورت عدم تحقق پروژه‌های این چنینی، با توجه به پروژه‌های خرد و کلان ترانزیتی و افتتاح کریدور‌های نوین در اطراف ایران مانند دالان زنگزور و کریدور میانی که قصد حذف ایران را از مسیر‌های ترانزیتی دارند، اقبال ایران برای تبدیل شدن به هاب منطقه‌ای و بهره از موقعیت ژئوپلیتیکی خدادادی رو به افول خواهد رفت.

از سوی دیگر با توجه به گستره وسیع روابط ایران و عراق در حوزه‌های گوناگون و توانمندی شرکت‌های فتی مهندسی و پزشکی و کشاورزی ایرانی برای در دست گرفتن بازار عراق لازم است دولت با حمایت از بخش خصوصی و ارائه مشوق‌های صادراتی و معاف از مالیات مسیر را برای گسترش صادرات کالاو خدمات به عراق هموار کند.

صادرات ناپایدار، تغییر مکرر قوانین گمرکی و تعرفه گمرکی متفاوت در مرز‌ها و بروروکراسی‌های زاید از موانع مهم تحقق توسعه صادرات میان ایران و عراق به شمار می‌روند و به همین منظور بازنگری در قوانین گمرکی، حذف تشریفات و فواعد زائد و خلق الساعه بسیار لازم و ضروری به نظر می‌رسد.

منبع: بازار