تفاوت‌های دریاچه شور قم و ارومیه

به گزارش می‌متالز، دریاچه‌های نمک یکی از شگفت‌انگیزترین عناصر طبیعت هستند که به‌واسطه تبخیر شدید و رسوبات نمکی فراوان در منابع آبی پدید می‌آیند. دریاچه نمک قم یکی از این پدیده‌های زیبای کشور ایران است. انتخاب این نام، به دلیل شوری بسیار زیاد دریاچه است، به گونه‌ای که در فصل تابستان قطعات نمک روی آن شناور می‌شود.

این دریاچه به گفته مدیرکل دفتر مخاطرات زیست محیطی و مهندسی سازمان زمین شناسی، جزو دریاچه‌های فصلی است و هر گاه بارش‌های خوبی را داشته باشیم، از برکات آن، پر آب می‌شود و در روزگار خشکسالی، تنها کفه نمکی سختی از آن باقی می‌ماند.

دریاچه نمک در میان سه استان "اصفهان"، "قم" و "سمنان" واقع است که از غرب به کوه‌های "سفیدآب" و "سیاه‌کوه" و منطقه پارک ملی کویر و از شمال و غرب به کویر "مسیله" و از جنوب به کویر "مرنجاب" و "بندریگ" محدود می‌شود.

این دریاچه، با طول ۸۰ و پهنای ۳۰ کیلومتر، یک فرونشست زمین‌ساختی است که در ارتفاع حدود ۷۹۵ متر از سطح دریای آزاد در وسعت حدود ۳ هزار کیلومتر مربع تشکیل شده‌است. این دریاچه شکلی شبیه به یک مثلث دارد که رأس آن به سمت شمال است.

زمین این دریاچه پوشیده از رسوبات نمک است که بر اثر انباشته‌شدن سیلاب‌ها و آب‌های سطحی در طول قرن‌ها پدید آمده‌است. عمق نمک این دریاچه بین ۵ تا ۵۴ متر متغیر است که توسط لایه‌های خاک رس از یکدیگر جدا شده‌اند. با هر بار بارش و تبخیر آب در این دریاچه، نمک‌های موجود کرت بندی‌های زیبایی به شکل "پلی‌گن" تشکیل می‌دهند که دیدن مناظر آن خالی از لطف نیست.

در اکثر ماه‌های سال خشک و پوشیده از نمک است، ولی در ماه‌های بارندگی ارتفاع آب این دریاچه در بعضی از مناطق افزایش می‌یابد که پس از تابش خورشید به سرعت تبخیر می‌شود.

در گذشته این دریاچه از طریق دشت "مسیله" و رودخانه‌های "قره‌چای" و "قمرود" حدود یک میلیارد متر مکعب آب دریافت می‌کرد، اما اکنون این رقم به نزدیک صفر رسیده است، در کنار آن انجام فعالیت‌های سنگین عمرانی همچون احداث آزادراه، خطوط انتقال انرژی و راه آهن در بستر دشت مسیله که روان آب‌های آن به دریاچه نمک وارد می‌شود، موجب شده که شرایط حفظ حیات این دریاچه سخت‌تر شود.

این منطقه هر چند تبدیل به کانون‌های ریز گرد شده، ولی به باور محققان، به دلیل دور بودن این شوره‌زار دریاچه نمکی از شهر‌های پیرامون، بر خلاف دریاچه ارومیه، طوفان‌های نمکی آن، جمعیت ساکن در شهر‌های اطراف را زیاد تحت تاثیر قرار نمی‌دهد.

تفاوت‌های دریاچه شور قم و ارومیه

دکتر رضا شهبازی، مدیر کل دفتر مخاطرات زیست محیطی و مهندسی سازمان زمین شناسی و اکتشافات معدنی با تاکید بر اینکه شرایط دریاچه نمک قم واقع در کویر مرکزی ایران با شرایط دریاچه ارومیه متفاوت است، گفت: دریاچه نمک هیچگاه دریاچه پر آب مشابه ارومیه نبوده و به صورت فصلی است و در سال‌های سیلابی، این دریاچه آب زیادی دریافت کرده و در سال‌های کم آبی، آب خود را از طریق تبخیر از دست می‌دهد.

وی اظهار کرد: از این رو این دریاچه نمک یک واحد کویری یا دریاچه کویری محسوب می‌شود و از ویژگی‌های این نوع دریاچه‌ها، فصلی بودن آن است.

شهبازی ادامه داد: ولی دریاچه ارومیه یک دریاچه بوده که همیشه آب آن در طول تاریخ حفظ شده است، از این رو شرایط دریاچه ارومیه با دریاچه‌های کویر مرکزی ایران متفاوت است.

وی خاطر نشان کرد: در شرایطی که ما در وضعیت خشکسالی به سر می‌بریم، به طور طبیعی، چرخه آب در کویر‌ها و بیابان‌های مرکزی کشور نیز دچار اختلال می‌شود و در این وضعیت انتظاری بیش از این نیست که این مناطق شرایط خشک‌تری را نسبت به سال‌های قبل تجربه کنند.

مدیر کل دفتر مخاطرات زیست محیطی و مهندسی سازمان زمین شناسی و اکتشافات معدنی ایران، در خصوص طوفان‌های نمک دریاچه نمک، توضیح داد: دریاچه‌های نمکی در صورتی که دارای سطح سخت شده نمکی باشند، این سطوح سخت نمکی، مانع از برخاستن طوفان‌های گرد و غبار می‌شوند، ولی پیرامون این دریاچه نمک محیط‌هایی رسوبی وجود دارند که ترکیبی از گل و نمک هستند و این رسوبات هر زمانی که خشک باشند، مستعد ایجاد گرد و غبار و فعال می‌شوند. این پدیده همیشه بوده و مورد جدیدی نیست و هر زمانی که مرطوب باشند، تحت کنترل قرار داند.

شهبازی، محیط دریاچه نمک را یک محیط سخت برای توسعه پوشش گیاهی توصیف کرد و یادآور شد: از این رو استفاده از این روش برای مهار گرد و غبار برای آن چندان پاسخگو نیست و بیشتر نیاز است که طبیعت منطقه حفظ شود.

به گفته وی، ایجاد پوسته سخت نمک در این دریاچه اجازه نمی‌دهد که طوفان گرد و غبار نمکی برخیزد، ولی درپیرامون آن وضعیت دیگری حاکم است.

مدیر کل دفتر مخاطرات زیست محیطی و مهندسی سازمان زمین شناسی و اکتشافات معدنی، ادامه داد: از این نظر در محوطه دریاچه نمک وضعیت متفاوتی وجود دارد. این منطقه هر چند چشم انداز خوبی ندارد، ولی از این بابت متفاوت است که مراکز جمعیتی انبوه و نزدیک به این منطقه نداریم، ولی شهر‌هایی مانند "قم" و "کاشان" که در مدار بیابان‌های مرکزی ایران واقع شده‌اند، می‌توانند متاثر از این طوفان‌ها باشند.

وی اضافه کرد:، ولی همین شهر‌ها نیز با پهنه‌های اصلی نمکی فاصله دارند. این مناطق همواره خشک و بیابانی بوده‌اند و به هیچ وجه قابل قیاس با دریاچه ارومیه نیستند.

تمدن‌هایی که در پناه دریاچه نمک شکل گرفتند

شهبازی، به سابقه آب گیری دریاچه نمک اشاره کرد و افزود: اگر بخواهیم به زمان‌های دور تاریخی برگردیم حدود ۷ تا ۸ هزار سال قبل، این مناطق، جزو پهنه‌های آب‌داری بوده‌اند که بسیاری از تمدن‌های باستانی پیرامون آن‌ها شکل گرفته است که نمونه آن می‌توان به تمدن "سیلک" کاشان و تپه حصار دامغان اشاره کرد. این شواهد نشان می‌دهد که در دوره‌های باستانی، این مناطق وضعیت پر آبی داشته‌اند.

این محقق حوزه زمین شناسی، خاطر نشان کرد: در عصر و تمدن حاضر که امروزه ما در آن قرار داریم، دریاچه نمک در مناطق کویری ایران واقع شده که بسته به میزان بارش‌ها و اینکه چه میزان آب رود‌های حوضه در پشت دریاچه سد‌ها نگهداری شود و یا چه میزان آب حوضه وارد این دریاچه شود، به صورت دوره‌ای آب داشته است.

دلایل سخت شدن نمک در دریاچه‌های نمکی

شهبازی به دلایل سخت شدن نمک در کف دریاچه‌هایی مانند نمک اشاره کرد و گفت: چنین دریاچه‌هایی، حوضه‌های انتهایی یا "پلایا"یی هستند. حوضه انتهایی جایی است که آب از همه سمت‌ها به آنجا ختم می‌شود. در این مناطق مسیر آب‌های سطحی و زیر سطی در نهایت به حوضه انتهایی و پلایا ختم می‌شود.

وی اضافه کرد: علاوه بر آن در محیط‌های پلایا معمولا تبخیر، ۱۵ تا ۲۰ برابر بارش است و در نتیجه زمانی که آب به این مناطق وارد می‌شود، تبخیر و املاح آن در آنجا جمع خواهد شد. تجمیع این املاح در طول زمان‌های زمین شناسی، این مناطق را تبدیل به دریاچه‌های شور، دریاچه‌های نمک و پوسته‌های نمکی می‌کند. این پدیده تنها مختص ایران نیست، بلکه در همه مناطق دنیا مشابه آن وجود دارد.

شهبازی در پاسخ به این سؤال که سخت شدن نمک در چنین مناطقی جزو مخاطرات طبیعی به شمار می‌رود، گفت: این‌ها طبیعت این مناطق کویری و بیابانی است و حتی اگر دریاچه خشک باشد، آب زیر زمینی که در زیر دریاچه قرار دارد، نزدیک به سطح است، چون طبیعت زمین شناسی این مناطق به این صورت است که همه آبی که به این حوضه‌ها می‌رسند، در نهایت در حوضه‌های انتهایی جمع می‌شوند و در خود بیابان، باز تکرار می‌شوند.

مدیر کل دفتر مخاطرات زیست محیطی و مهندسی سازمان زمین شناسی و اکتشافات معدنی تاکید کرد: در مناطق بیابانی تبخیر بسیار زیاد است و در عین حال مناطق بیابانی یک اکوسیستم طبیعی، دارای اجزای مختلفی، چون تپه‌های ماسه‌ای، کویر و دریاچه‌های فصلی هستند که جزو جاذبه‌های ژئوتوریسمی کشور به شمار می‌روند و باید از آن‌ها حفاظت شود.

منبع: خبرگزاری دانشجویان ایران (ایسنا)