تراژدی جهانی آب‏‏‌های زیرزمینی

به گزارش می‌متالز، از آنجا که جهان در معرض تغییرات اقلیمی قرار دارد، توجه بیشتر به نحوه مدیریت آب و پرهیز از سوءاستفاده از آب‌های زیرزمینی محور اصلی گزارش سازمان ملل است. توصیه این نهاد بین‌المللی استفاده بهینه و هوشمندانه از منابع آب زیرزمینی به عنوان ضامن تداوم توسعه کشورهاست. نویسندگان این گزارش تاکید دارند، نمی‌توان از پتانسیل گسترده آب‌های زیرزمینی و نیاز به مدیریت دقیق این حوزه برای تامین مصارف خانگی و تولید غذا در زمین‌های کشاورزی چشم‌پوشی کرد. از آنجا که در قرن جدید چیزی قریب به ۱۰۰ تا ۲۰۰ کیلومترمکعب از منابع آب زیرزمینی جهان بر اثر برداشت شدید کم شده، تنظیم گری درست منابع آب زیرزمینی در سال‌های پیش رو حیاتی است. از آنجا که شواهد رسمی از عدم تغییر در میزان جهانی برداشت آب‌های زیرزمینی حکایت دارد، اکوسیستم زمین به‌عنوان پایه اصلی حیات به‌شدت ضعیف شده است. گزارش تاکید دارد برداشت آب‌های زیرزمینی تنها در اروپا تثبیت شده و حتی روبه کاهش است. این گزارش سهم بخش کشاورزی از برداشت از آب‌های زیرزمینی را ۶۹ درصد عنوان می‌کند، در حالی که ۹‌درصد منابع صرف بخش صنعت و ۲۲ درصد نیز برای مصارف خانگی برداشت می‌شود. در این گزارش علت ازدیاد برداشت آب در بخش کشاورزی در کشوری نظیر ایران، پرداخت یارانه‌های انرژی است که به تاراج منابع آبی در روستا‌ها منجر شده است.

در چنین وضعیتی، ورود گسترده نیترات، آفت کش‌ها و سایر مواد شیمیایی مصرف‌شده در بخش کشاورزی از جمله مسائلی است که آتیه منابع آبی موجود در سفره‌های زیرزمینی را با مخاطراتی روبه‌رو کرده و تاکید سازمان ملل بر کنترل این موضوع از مجرای توسعه بخش پساب و نیز اعطای مجوزهاست. سه توصیه سازمان ملل به کشور‌ها برای تنظیم متناسب برداشت از آب‌های زیرزمینی شامل «استفاده از ظرفیت جوامع، انجمن‌های محلی و مالکان زمین‌های کشاورزی در حوزه آب و پرهیز از مدیریت از بالا به پایین»، «توجه همزمان به اقدامات اجرایی و نظم حقوقی پایدار در مدیریت بهینه آب‌های زیرزمینی» و نیز «تلاش برای تداوم کسب‌وکار‌های کوچک شکل‌گرفته پیرامون حوزه‌های منابع آب» در قالب یک مدل حکمرانی است که در آن دولت نقش کامل خود را به عنوان متولی منابع مشترک عمومی ایفا کند.

از نکات جالب این گزارش، توجه همزمان به سطوح خرد و کلان مدیریت آب‌های زیرزمینی در جهان است. برمبنای این گزارش که هفته اول فروردین ۱۴۰۱ نسخه نهایی آن در نهمین اجلاس جهانی آب در داکار پایتخت سنگال ارائه شد، ایران در کنار هند، ترکیه، پاکستان، عربستان‌سعودی، اندونزی، بنگلادش و چین کشور‌هایی هستند که بیش از هر کشور دیگری در جهان به منابع آب زیرزمینی دست‌اندازی کرده اند. طبق اعلام این مرجع بین‌المللی ۷۲۰ کیلومترمکعب از کل منابع آب زیرزمینی جهان در سال ۲۰۱۷ توسط این هشت‌کشور برداشت شده که ۷۵ درصد کل منابع برداشت‌شده جهان در این حوزه است. باقی کشور‌های جهان در قاره‌های اروپا، اقیانوسیه، آمریکا و آفریقا هم ۲۳۹ کیلومترمکعب از منابع آب‌های زیرزمینی را برمبنای برآورد‌های سال ۲۰۱۷ برداشت کرده اند. از نکات جالب درباره این گزارش، سهم آفریقاست که با جمعیتی بالغ بر ۴/ ۱ میلیارد نفر کمتر از ۵ درصد منابع آب زیرزمینی جهان را مصرف کرده است؛ موضوعی که عمدتا به دلیل دسترسی اندک این قاره به تکنولوژی‌های برداشت از آب‌های زیرزمینی رخ داده است.

بخش کشاورزی که یکی از متهمان اصلی تاراج منابع آب زیرزمینی است، در این گزارش مورد توجه ویژه قرار گرفته است. از آنجا که امنیت غذایی جهان، به‌ویژه در سه بخش تولیدات کشاورزی، دامپروری و فرآوری مواد غذایی به آب‌های زیرزمینی متصل است، پایداری امنیتی غذایی در گرو پایداری منابع آب زیرزمینی است. گزارش صراحتا تاکید می‌کند به منظور برآوردن نیاز‌های جهانی آب و کشاورزی تا سال ۲۰۵۰، از جمله افزایش ۵۰ درصدی تقاضای غذا، خوراک و سوخت زیستی نسبت به آمار‌های سال ۲۰۱۲، لازم است بهره وری مصرف آب در بخش کشاورزی به‌شدت ارتقا یابد. به اذعان نویسندگان گزارش، در وضعیت کنونی افزایش بهره وری بخش کشاورزی اغلب از طریق تشدید برداشت از آب‌های زیرزمینی صورت می‌گیرد که این رویه باید با کاهش مصرف آب در تولید کشاورزی جهان تغییر کند.

در نسخه ۲۰۲۲ گزارش جهانی آب تخمین زده شده که آلودگی ناشی از توسعه بخش کشاورزی بر آلودگی سکونتگاه‌ها یا رشد صنایع سبقت گرفته و عوامل اصلی تخریب آب‌های زیرزمینی و ساحلی شناخته شده است. نیترات، از کود‌های شیمیایی و آلی، شایع‌ترین آلاینده انسانی در آب‌های زیرزمینی در سطح جهان است. در عین حال حشره کش ها، علف کش‌ها و قارچ کش‌ها در صورت استفاده بسیار یا دفع نادرست می‌توانند آب‌های زیرزمینی را با مواد سرطان زا و سایر مواد سمی آلوده کنند. در عین حال، یکی از تاثیرات مشاهده‌شده و گسترده تغییر اقلیم که بر پر کردن جایگاه‌های آب‌های زیرزمینی تاثیر می‌گذارد، تشدید بارش است. ضعف جدی در قوانین پیشگیری از آلوده کردن آب یکی از دلایل رواج رهاسازی مواد سمی در آب‌های زیرزمینی است که باید اصلاح شود. در عین حال برق رسانی به روستا‌ها نسبتی مستقیم با توسعه برداشت از آب‌های زیرزمینی دارد. این دو موضوع لازم است به عنوان بخشی از سیاست کشاورزی کشور‌ها در سطوح ملی، حوضه و آبخوان مورد توجه قرار گیرد.

بخش دیگری از موادی که به آلودگی آب‌های زیرزمینی دامن می‌زند، فاضلاب شهری و فضولات انسانی است که از شهر‌ها خارج شده و بدون بازیافت در گودال‌های عمیق ریخته می‌شود که این موضوع هر سال ابعاد وسیع تری به خود می‌گیرد. در روستا‌ها این عامل زمینه آلوده شدن ۳۰ درصد کل منابع آبی نزدیک به این مناطق در جهان را ایجاد کرده است. از آنجا که ابعاد حاشیه نشینی در شهر‌های مختلف جهان پیوسته رو به افزایش است، کنترل مضرات ناشی از این جمعیت‌ها بر منابع آب هر سال سخت‌تر خواهد شد. توصیه سازمان ملل این است که دولت‌ها با محدود کردن شهرسازی و توسعه کشاورزی در این مناطق، از شدت گرفتن آسیب پذیری سفره‌های آب زیرزمینی حاشیه شهر‌ها جلوگیری کنند. به دلیل اینکه قربانیان اصلی آلودگی آب‌های زیرزمینی زنان و کودکان هستند، ساخت انواع چاه‌های آب که ضمن طراحی خوب، در پیوند با سیستم‌های بهداشتی مناسب هستند، حیاتی است.

در بخش صنعت نیز نحوه مصرف آب حاوی نکات بسیاری است که جهان باید به آن توجه کند. گزارش تاکید دارد صنایعی که آب‌های زیرزمینی را برداشت می‌کنند عمدتا در بخش‌های تولید کارخانه ای، معدن، نفت و گاز، تولید برق، مهندسی و ساخت‌وساز مستقر هستند. از آن سو صنایعی که وابستگی زیادی به آب‌های زیرزمینی آن هم در زنجیره تامین خود دارند، دو صنعت پوشاک و غذا و نوشیدنی هستند. فرآیند‌های صنعتی به انحای مختلف از منابع آب زیرزمینی استفاده می‌کنند. حتی در مکان‌هایی که دسترسی به آب سطحی از نظر کمیت محدود، اما کیفیت آب مناسب است، برداشت صورت می‌گیرد. با وجود اثر سوء فعالیت‌های صنعتی و پساب‌ها بر آب‌های زیرزمینی، فعالیت بخش‌های معدنی و زیرساخت در حفاری زمین می‌تواند اطلاعات مفیدی از وضعیت آب‌های زیرزمینی به نمایش بگذارد که این موضوع برای سیاستگذاران و دولت‌های ملی و محلی مفید است.

در مقایسه با انبوهی از سدها، سفره‌های زیرزمینی می‌توانند به‌خوبی منابع آبی را نگهداری کرده و از تبخیر نیز در امان باشند. از آن سو توسعه انرژی زمین گرمایی، به‌عنوان منبع انرژی پایدار، نقش مهمی در کاهش انتشار CO۲ ایفا می‌کند. سفره‌های زیرزمینی عمیق همچنین می‌توانند برای جذب و جداسازی کربن مفید بوده و فرآیند ذخیره سازی کربن برای جلوگیری از تجمع دی‌اکسیدکربن در جو را تسریع کنند.

بازیگران اصلی برداشت آب زیرزمینی

هند بزرگ‌ترین مصرف‌کننده آب‌های زیرزمینی جهان است و گزارش ۲۰۲۲ سازمان ملل، از برداشت ۲۵۰ کیلومترمکعب آب در سال در این کشور حکایت دارد. ایالات‌متحده آمریکا با حدود ۱۱۵ کیلومترمکعب در رتبه بعدی قرار دارد و چین و پاکستان نیز به ترتیب با ۱۱۵ و ۷۰ کیلومترمکعب در رده‌های سوم و چهارم قرار دارند. ایران نیز در رتبه پنجم قرار گرفته و حدود ۶۵ کیلومترمکعب آب در سال از سفره‌های زیرزمینی برداشت می‌کند. پس از ایران؛ بنگلادش، مکزیک، عربستان‌سعودی، اندونزی، روسیه، سوریه، ژاپن، تایلند و ایتالیا در رده‌های بعدی برداشت آب زیرزمینی در سال قرار دارند.

وضعیت ایران در گزارش ۲۰۲۲

گزارش با نگاهی به وضعیت حاکم بر بخش آب در خاورمیانه و جهان عرب، برخی از دلایل وضعیت بی ثبات آب‌های زیرزمینی در جنوب غرب آسیا را یادآور می‌شود. گزارش تاکید دارد که اهمیت آب‌های زیرزمینی برای امنیت آب منطقه که شرایط آب و هوایی آن در حال تغییر است درک نشده است. در عین حال، بهبود وضعیت استفاده از آب‌های زیرزمینی مستلزم بهبود حکمرانی از طریق سیاست‌ها و قوانین، رویکرد‌های مدیریتی نوآورانه، افزایش استفاده از فناوری ها، بودجه اختصاصی برای شناخت بهتر منابع و افزایش همکاری‌های منطقه‌ای است.

در ایران که یکی از پنج‌کشور با بالاترین سطح برداشت آب‌های زیرزمینی است، شرایط خاص است. ایران در نتیجه این وضعیت در شمار کشور‌هایی قرار گرفته که مناطق متعددی از آن با بحران فرونشست روبه‌رو شده است. شواهد این گزارش که با عنوان «آب زیرزمینی؛ نادیده را قابل دیدن کنیم» از وابستگی شدید بخش کشاورزی ایران به آب‌های زیرزمینی در حد ۸۷ درصد کل منابع آبی مورد استفاده حکایت دارد. این عدد برای مصارف خانگی حدود ۱۱ درصد و برای بخش صنعت ۲ درصد بوده است؛ سطحی که در کنار عربستان‌سعودی، هند و پاکستان از بالاترین درصد‌ها در کل جهان است. این منابع تا ۹۰ درصد کل حجم صرف تولید مواد علوفه‌ای و غذایی شده است. گزارش دلیل چنین وضعیتی را یارانه‌های هنگفتی می‌داند که به بخش انرژی پرداخت شده و اثر چشمگیری بر برداشت آب‌های زیرزمینی دارد.

منبع: دنیای اقتصاد