نمای بلندمدت افول آبی

به گزارش می‌متالز، به‌رغم اینکه در سال آبی جاری نسبت به سال آبی قبلی، اوضاع بارندگی در کشور بهبود یافته؛ اما بررسی روند بلندمدت نشان می‌دهد که افول آبی در چهار استان زاگرس نشین شدت بیشتری داشته و حدود سه تا چهاربرابر میانگین کشوری بوده است. از آنجا که اخیرا هشدار درباره نابودی جنگل‌های زاگرس به‌عنوان ریه‌های هوایی کشور مطرح شده، توجه به وضعیت چهار استان ایلام، کرمانشاه، لرستان و خوزستان که قعرنشین جدول بارندگی در سال‌جاری آبی هستند و بیشترین حجم از جنگل‌های زاگرس را در خود جای داده اند، جالب توجه است. گزارش سازمان هواشناسی کشور در ۱۷ تیرماه ۱۴۰۱ نشان می‌دهد که تا این تاریخ ایلام با ۲۴۷ میلی‌متر، کرمانشاه با ۲۴۰ میلی‌متر، لرستان با ۲۱۱ میلی‌متر و خوزستان با ۱۶۵ میلی‌متر افت بارندگی نسبت به میانگین بارش‌های تجمعی کشور در بلندمدت، بدترین وضعیت را در کل کشور تجربه می‌کنند.

به جز این چهار استان، چهارمحال و بختیاری، فارس، کهگیلویه و بویراحمد و همدان نیز بالاتر از میانگین کشوری، با افت بارندگی در سال آبی جاری روبه‌رو هستند؛ موضوعی که احتمالا یکی از زمینه‌های اصلی خشکیدگی جنگل‌های زاگرس است. البته استان‌های پناهگاه جنگل‌های زاگرس آمار بارندگی نامناسبی نسبت به میانگین بلندمدت خود و کشور گزارش کرده اند و از بین ۳۱ استان کشور تنها استان هرمزگان است که با رشد ۲۵ میلی‌متری بارندگی نسبت به میانگین بلندمدت خود روبه‌روست و تمام ۳۰ استان کشور از افول جدی بارندگی رنج‌می برند. به‌عنوان نمونه، بارندگی تهران نسبت به میانگین کشور افت حدود دوبرابری داشته و با ۱۰۷ میلی‌متر کاهش نسبت به میانگین بلندمدت، جزو استان‌هایی است که افت آبی قابل‌توجهی را تجربه کرده اند. جلوتر از تهران البته البرز با افت ۱۲۲ میلی‌متری، همدان با کاهش ۱۲۱ میلی‌متری، قزوین با کاهش ۱۱۶ میلی‌متری و کهگیلویه و بویراحمد با افت ۱۱۰ میلی‌متری بالاتر از تهران از منظر بارندگی نسبت به میانگین بلندمدت خود در سال آبی جاری وضعیتی نامناسب را گزارش کرده اند. پس از تهران، استان کردستان با ۱۰۶ میلی‌متر کاهش بارندگی نسبت به میانگین بلندمدت جزو مناطقی از کشور است که افت قابل‌توجهی را تجربه کرده است.

بررسی جزئیات بیشتر گزارش سازمان هواشناسی نشان می‌دهد که کانون‌های بارندگی کشور در شمال کشور و حوضه آبریز خزر تحت‌تاثیر کاهش بارندگی قرار دارند. برای نمونه در سال‌جاری آبی و تا ۱۶ تیرماه، سه استان گیلان، مازندران و گلستان بدون استثنا با کاهش بارندگی به میزانی بیش از میانگین افت کشور روبه‌رو هستند. با اینکه در این گزارش وضعیت بارندگی در دو استان آذربایجان‌شرقی و آذربایجان‌غربی بهتر از میانگین کشوری بوده؛ اما افزایش برداشت‌های مختلف از حوضه ارومیه موجب شده است تا مشکلات قدیمی دریاچه ارومیه جدی‌تر از قبل شود. «دنیای‌اقتصاد» پیش‌تر در گزارشی با عنوان «سایه انقراض بر منابع آبی؟»، اثرات برداشت بی رویه آب از حوضه‌های ارومیه و گاوخونی بر تراز آبی این دو بخش را بر مبنای مقاله مشیرنیا، کلانتری، ذهابیون و دستونی یادآور شده بود.

مقاله مذکور تاکید کرده بود که اثر شهرنشینی و مصارف صنعتی و شهری فشار زیادی به حوضه‌های آبریز شش‌گانه وارد کرده است. مقاله دیگری در همین باره که توسط خزاعی، خاتمی، مدنی و شمار دیگری از محققان تهیه شده است، تاکید دارد، فشار‌های کشاورزی و اضافه مصرف آب در بخش تولید غذا و غلات و باغداری است که موجب خارج‌شدن مناطقی از کشور نظیر حوضه دریاچه ارومیه از تعادل آبی شده است؛ وضعیتی که تنش آبی، کاهش بارندگی و تغییرات اقلیمی آن را تشدید می‌کند. جمع بندی این تصویر نشان می‌دهد به‌رغم اینکه افت بارندگی‌ها در ابتدای فصل تابستان و به‌ویژه در ۴۵ روز اخیر موجب شده است تا وضعیت بارندگی کشور نسبت به نرخ بلندمدت کاهش بیش از ۲۸ درصدی داشته باشد؛ اما تامل بیشتر در وضعیت آبی ایران، گویای نزول بارندگی در سال آبی ۱۴۰۱-۱۴۰۰ به سطحی است که در نیم‌قرن اخیر کمتر تجربه شده است.

از آنجا که طی روز‌های گذشته هشدار‌های جدی در زمینه ورشکستگی آبی طی دهه پیش رو از سوی کارشناسان و تشکل‌های مرتبط با این بخش اعلام و عنوان شد، اهمیت بارندگی و رشد آن برای احیا و تعادل بخشی به دشت ها، رودها، سفره‌های زیرزمینی و به طور کلی حیات زیست‌محیطی در کشور ضروری است. «زنگ خطر ورشکستگی آبی» تیتر گزارشی است که هفته گذشته در «دنیای‌اقتصاد» منتشر شد و صحبت‌های عباس کشاورز، قائم مقام پیشین وزارت جهاد کشاورزی و معاون پژوهشی مرکز ملی مطالعات راهبردی آب اتاق ایران را بازتاب داد. در آن گزارش از قول کشاورز تاکید شده بود که کشور برای حل معضل ورشکستگی آبی تنها ۱۰ سال زمان دارد. عبور از ورشکستگی آبی نیز راه روشنی دارد که یک‌سوی آن به تقاضای آب و عمدتا نوع مصرف آن در بخش کشاورزی ایران مربوط است و بحث دیگر نیز ناظر به میزان بارندگی و اثرات تغییرات اقلیمی بر آن است. براین مبنا در شرایطی که تاکید بر خودکفایی در تولید غذا همچنان یک‌پای جدی داستان مصرف آب در ایران است و تاراج آبی سفره‌های زیرزمینی با شدت و ضعف ادامه دارد، بارندگی تنها راه نجات کشور از خطر ورشکستگی آبی است.

داده‌های سازمان هواشناسی در زمینه بارندگی نشان می‌دهد که موتور احیای آبی کشور نیم سوز است و به‌رغم اندکی بهبود نسبت به سال قبل، در قاب بلندمدت نشانه‌های امیدبخشی را مخابره نمی‌کند. گزارش نشان می‌دهد به‌رغم اندکی رشد در بارش‌های سال آبی ۱۴۰۱-۱۴۰۰، فاصله تا تعادل بلندمدت بارندگی زیاد است. در روند ماهانه نیز گزارش هواشناسی نشان می‌دهد که بارندگی کشور نسبت به سال آبی قبل، افت ۳/ ۱ درصدی را تجربه کرده است. از بُعد فصلی نیز وضعیت به همین منوال بوده است. در مقایسه هفتگی (هفته منتهی به ۱۶ تیر ۱۴۰۱) البته وضعیت مناسب است و نسبت به مدت مشابه سال آبی قبلی، رشد ۲/ ۰ میلی‌متری حادث شده است. از آن سو از آنجا که بارندگی برای تعادل بخشی به سفره‌های زیرزمینی موضوعی حیاتی است، کاهش آن می‌تواند ورشکستگی آبی را در بسیاری از دشت‌ها شدت ببخشد و یکی از مسیر‌های احیای سفره‌های زیرزمینی را مسدود کند؛ موضوعی که می‌تواند مساله فرونشست را در بسیاری از شهر‌ها و دشت‌های کشور تشدید کند و فشار به تولید محصولات کشاورزی را افزایش دهد.

بررسی سال آبی ۱۴۰۱-۱۴۰۰ نشان می‌دهد که عمده بارندگی‌های کشور در حد فاصل میانه آبان تا انتهای آذرماه ۱۴۰۰ رخ داده و پس از آن شدت بارندگی‌ها چشمگیر نبوده است. در عین حال، طبق گزارش سازمان هواشناسی درصد تامین آبی کشور تا ۱۶ تیرماه ۱۴۰۰ معادل ۵/ ۶۸ درصد بوده است؛ وضعیتی که احتمالا در ادامه تابستان افت بیشتری خواهد داشت. گزارش خردادماه سازمان هواشناسی نشان می‌دهد که براساس شاخص SPEI یک‌ماهه (خرداد ۱۴۰۱)، شرایط ترسالی در قسمت‌هایی از شمال شرق، شرق و استان‌های کویری مانند یزد، کرمان، سمنان، اصفهان و فارس بیشتر از مناطق دیگر بوده است. خشکسالی در بخش‌هایی از استان‌های واقع در شمال غرب، غرب تا جنوب شرق بوده است. در گزارش خرداد ۱۴۰۱ تاکید شده بود که شدت و وسعت خشکسالی در مناطق غرب تا جنوب بیشتر از ماه قبل است؛ موضوعی که فشار اقلیمی بر جنگل‌های انبوه زاگرس را که در نواحی غرب و جنوب غربی کشور پراکنده شده‌اند، تایید می‌کند.

منبع: دنیای اقتصاد