سد چم‌شیر، فاجعه‌ای بزرگتر از سد گتوند؟

به گزارش می‌متالز، کابوس تلخ سد گتوند در استان خوزستان که یک دهه پیش با وجود هشدار‌های مکرر در مورد وجود معدن نمک در نزدیکی مخزن آن و افزایش شوری آب کارون، راه اندازی شد، حالا در مورد چم‌شیر در حال تکرار است.

طرح سد و نیروگاه ۱۷۶ مگاواتی چم شیر در ۲۵ کیلومتری جنوب شرقی گچساران در استان کهگیلویه و بویر احمد قبل از پیوستن رودخانه خیرآباد به رودخانه زهره در مجاورت محلی به نام تنگه چم شیر نزدیک مرز استان بوشهر در حال احداث است و قرار است پنجمین سد بزرگ کشور باشد. مطالعات مرحله اول این طرح در سال ۱۳۸۱ به اتمام رسید. سرانجام در سال ۱۳۸۴ مطالعات مرحله دوم به شرکت مهندسین مشاور پاراب فارس واگذار شد و پس از برگزاری مناقصه، شرکت‌های سابیر، مهاب قدس و صفا نیکو سپاهان برنده شدند و قرارداد آن در سال ۱۳۸۶ منعقد شد. حامیان احداث سد چم‌شیر معتقدند احداث این سد موجب توسعه زیرساخت‌های برق، کشاورزی، صنعت و گردشگری استان‌های جنوبی کشورمان از جمله کهگیلویه و بویراحمد، بوشهر و خوزستان خواهد داشت، اما منتقدان طرح، احداث آن را فاجعه‌ای زیست محیطی همچون سد گتوند می‌دانند. معاون آب و آبفای وزارت نیرو می‌گوید: عملیات اجرایی احداث «چم‌­شیر» پیشرفت ۹۳ درصدی دارد و انتظار می‌رود این طرح در دی ماه سال جاری آبگیری سد شود. به گفته جوانبخت، با بهره‌­برداری از این طرح در شرایط کنونی منابع آبی کشور، بخش قابل توجهی از مشکلات و معضلات استان‌های جنوبی ایران برطرف خواهد شد.

منتقدان چه می‌گویند؟

اسماعیل کهرم، مشاور پیشین رئیس سازمان حفاظت محیط زیست در امور محیط طبیعی، کارشناس محیط زیست و استاد دانشگاه در گفتگویی با سایت امتداد، ضمن یادآوری تبعات آبگیری سد گتوند در منطقه جنوب کشور، گفت: اتفاقی که در ماجرای سد گتوند افتاد، این بود که آقایان طرح این سد را ریختند و هنگام ساخت به این فکر افتادند که چرا ارتفاع آن را زیاد نکنیم! ارتفاع سد را تا ۲۵ متر افزایش دادند و نتیجه این شد که دریاچه پشت سد، وسعت بیشتری به خود بگیرد. در پی این اتفاق، آب جمع شده در پشت سد به گنبد نمکی رسید که در زیر آب قرار داشت. محل قرار داشتن این گنبد نمکی، مدت‌ها قبل توسط کارشناسان رصد شده بود. این گنبد، یک ترکیب بزرگ نمکی است که در زیر سطح خاک قرار گرفته و وقتی که آب سد گتوند افزایش پیدا کرد به این گنبد رسید. در مورد سد چم شیر هم چنین اتفاقی در انتظار است. به حدی ارتفاع سد چم شیر را افزایش داده‌اند که آب پشت سد به یک گنبد نمکی رسیده است. وجود شمار قابل توجهی از فروچاله‌ها در مجاورت این سد، نشان از قابلیت بالای انحلال داشته و به محض آغاز آبگیری آن، احتمال گریزپذیری آب نیز متصور خواهد بود. در نتیجه با آبگیری این سد، باید منتظر افزایش قابل توجه شوری آب منطقه باشیم.

محمد درویش کنشگر محیط زیست نیز گفت: طبق گزارش مطالعه زمین شناسی سد چم شیر آبگیری این سد می‌تواند فجایعی به مراتب عمیق‌تر و سهمگین‌تر از سد گتوند را به دنبال داشته باشد. بررسی مطالعات زمین شناسی این طرح که در سال ۹۲ منتشر شده به صراحت تاکید دارد که این سد می‌تواند بحران‌های جدی را در منابع آب رودخانه زهره تا خوزستان ایجاد کند و این گزارش کتمان پذیر نیست. درویش با اشاره به اینکه گزارش زمین شناسی این طرح واقعا نگران کننده است عنوان کرد: تمام حرف مدافعان آبگیری این سد این است که این طرح در یک استان محروم انجام می‌گیرد و چندین درصد اشتغال ایجاد می‌کند و این مولفه‌ها می‌تواند هر دولتی را قانع کند که آبگیری این طرح یک گزارش عملکرد خوبی برای آینده است ولی از عواقب آن به دولت‌ها نمی‌گویند و مشکل همین جا شکل می‌گیرد.

وی اضافه کرد: یک مطالعه‌ای را دکتر جلالی و همکارانش در دانشگاه تهران منتشر کرده اند که نشان می‌دهد سد گتوند مسبب اصلی ۸۶ درصد انحلال نمک در دو سال اول بهره برداری بوده است. در گزارش زمین شناسی سد چم شیر اشاره می‌شود که ۷۰ درصد مخزن سد چم شیر روی سازند گچساران است و در گزارشی هم که بعد از جدی شدن موضوع توسط دکتر بهلولی و منتظری از دانشگاه تهران منتشر شد مشخص شد که سالانه ۵۰۰ هزار تن نمک وارد مخزن این سد شده و حل می‌شود. درویشس ادامه می‌دهد: این حجم عظیم نمک می‌تواند بر روی چشمه‌های پایین دست تاثیرات بسیار نامطلوبی بگذارد در حالیکه هم اکنون شوری آب در پایین دست رودخانه زهره ۳۵ درصد بیشتر از شوری رودخانه است این یعنی دو برابر شورتر از آب دریا، حال اگر آب مخزن هم به این اضافه شود شوری را چند ده برابر خواهد کرد و این یعنی یک فاجعه بزرگ.

حامیان طرح، انتقادات را رد می‌کنند!

با وجود انتقادات صریح کارشناسان مطرح محیط زیست، حامیان طرح سد چم‌شیر همچنان از آن دفاع می‌کنند و درباره فواید آن هم سخن می‌گویند. مدیرعامل شرکت آب منطقه‌ای کهگیلویه و بویر احمد می‌گوید: تامین آب زمین‌های کشاورزی پایین دست از مهمترین مزایای احداث سد «چم‌­شیر» در استان است که با توجه به خشکسالی‌های پیاپی سال‌های اخیر نیازی برای تحقق کشاورزی پایدار و بهبود وضعیت معیشتی بهره برداران است. رییس اداره میراث‌فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی گچساران نیز گفته: احداث دهکده گردشگری در منطقه سد «چم‌­شیر» صنعت گردشگری در این شهرستان را متحول می‌کند و با توجه به پیش بینی ورزش‌های آبی و هوای مطلوب این منطقه حداقل در سه فصل سال می‌تواند تکمیل کننده جذابیت‌های گردشگری این شهرستان باشد. شرکت میدریت منابع آب ایران هم می‌گوید: رودخانه زهره به واسطه حضور ۶ منبع شور کننده در طی هر سال زمینه ورود بیش از ۲.۵ میلیون تن نمک را به پایین دست رودخانه مهیا می‌کند. مطالعات شرکت مدیریت منابع آب ایران نشان می‌دهد، پس از احداث سد چمشیر، میزان نمک منتقل شده به پایین دست به سالانه ۵۰۰ هزار تن می‌رسد؛ به معنای دیگر شاهد کاهش ۸۴ درصدی شوری آب مهیا می‌شود.

سعید نیکی‌سخن، استاد دانشگاه نیز گفته: اطلاعات غلط زیادی به مردم داده شده از جمله اینکه ۷۰ درصد مخزن سد چمشیر بر روی سازند گچساران است، درحالی‌که گزارش‌ها بیانگر حضور ۳۶ درصدی مخزن سد روی این سازند و عدم تداخل با معبر نمکی در سرتاسر مخزن است. بیش از ۱۵۰ مورد نمونه‌برداری و ۲۰۰۰ ساعت جلسه کارشناسی انجام شده و از کیفیت آبگیری سد اطمینان حاصل شده است. محمد ابراهیم ساعت‌چی، کارشناس مدیریت منابع آب نیز به خبرگزاری مهر می‌گوید: سد چم‌شیر ۲۵ جلد مستندات محیط زیستی دارد و این گزارش در اختیار نهاد‌های پژوهشی از جمله منتقدان قرار گرفته بوده است. تمامی‌مواردی که مورد نگرانی کارشناسان محیط زیست است، در گزارشات ارزیابی مورد توجه قرار گرفته و سازمان حفاظت محیط زیست نیز با بررسی دقیق کارشناسی مساله مجوز احداث سد را صادر کرد. وی گفته: بر اساس برداشت‌های متعدد زمین‌شناسی و همچنین تهیه گزارش ژئوفیزیک، نگرانی از انحلال نمک در مخزن سد وجود ندارد و این مساله با مدلسازی‌های سطح بالا مورد تاکید قرار گرفته است.

نظر مرکز پژوهش‌های مجلس چیست؟

مرکز پژوهش‌های مجلس شورای اسلامی‌در گزارشی که روز نهم مهرماه منتشر کرد، ضمن تشریح وضعیت این سد اعلام کرد: با توجه به حساسیت‌های کیفی مرتبط با سد چم شیر تا زمان بهبود شرایط آبی و افزایش آبدهی رودخانه که فرایند آبگیری را تسهیل خواهد کرد، فرصتی فراهم است تا با به روزرسانی و تدقیق مطالعات انجام شده به ویژه با بهره گیری از داده‌های هیدرولوژیکی دهه اخیر و تکمیل مطالعات زمین شناسی برای رفع بعضی ابهام‌های موجود اقدام کرد. در گزارش مرکز پژوهش‌های مجلس آمده: وجود زون‌های شور در محدوده مخزن و پایین دست سد و تداخل مخزن با سازند گچساران پس از آبگیری، نگرانی‌های جدی در خصوص وضعیت کیفی رودخانه زهره ایجاد می‌کند. با توجه به بررسی مطالعات صورت گرفته و مستندات طرح، در محدوده مخزن سد چم شیر سطوح نمکی مشاهده نشده و منشأ زون شورکننده درون مخزن ناشی از شورابه عمیق با فشار بالا بوده، لذا با آبگیری سد نمی‌توان انتظار داشت که دبی چشمه‌های شور درون مخزن کاهش یابد. به دلیل تداخل سازند گچساران با مخزن، انحلال گچ گریزناپذیر بوده و پس از آبگیری سد، املاح مازاد بر آورد طبیعی رودخانه به مخزن وارد می‌شود.

با توجه به ورود شورابه غلیظ به مخزن و کاهش نوسان در بدنه آبی مخزن، لایه بندی کیفی رخ خواهد داد به طوری که جریان غلیظ در کف مخزن و جریان با غلظت کمتر در تراز‌های نزدیک به سطح آب قرار می‌گیرد؛ لذا کیفیت جریان خروجی از سد منوط به نحوه آبگیری از اعماق مختلف سد خواهد بود. برای کنترل و تنظیم شوری جریان خروجی از سد، ضمن الگوبرداری از مخزن سد کوثر برای برآورد میزان انحلال گچ ناشی از تداخل مخزن و سازند گچساران، طرح آبگیری از اعماق مختلف ارائه شده است. در پایین دست سد اولین زون شورکننده در فاصله‌ای به نسبت کوتاه، مهم‌ترین نقش را در افزایش غلظت جریان رودخانه دارد. برای کنترل شوری در رودخانه پایین دست، طرح نگهداشت موقت شورابه و اختلاط آن با جریان خروجی از سد صرفاً در ساعات بهره برداری از نیروگاه سد که حجم جریان خروجی از سد بیشتر و کیفیت آن بهتر است، ارائه شده است. از آنجا که در ساعات عدم بهره برداری از نیروگاه صرفاً تخلیه حداقل حقابه محیط زیستی انجام می‌گیرد، تضمین تخلیه حداقل حقابه محیط زیستی به منظور حفظ کیفیت جریان پایین دست حائز اهمیت است.

منبع: مردم سالاری