شوک کشف ذخایر طلای سفید

به گزارش می‌متالز، «اگر یک معدن بزرگ لیتیوم داشته باشیم، می‌توانیم سال‌ها در چاه‌های نفت و گاز را ببندیم.» این را یکی از کارشناسان صنایع معدنی می‌گوید. نظم جهانی در آستانه یک انقلاب بزرگ، در حال تغییر است. ماده معدنی «لیتیوم» به‌عنوان ماده اصلی ساخت باتری‌های الکتریکی و ذخیره‌سازی انرژی‌های نوین، اکنون مورد توجه بسیاری از کشور‌های توسعه‌یافته قرار گرفته است. به گفته کارشناسان، زمان زیادی تا گذار از انرژی‌های فسیلی و کمرنگ شدن مزیت اصلی آن یعنی ذخیره‌سازی، باقی نمانده است. اهمیت این عنصر در عرصه ژئوپلیتیک نیز خودنمایی می‌کند. با کشف ذخایر بزرگ در بولیوی، شیلی و آرژانتین، آمریکای جنوبی بار دیگر موردتوجه اقتصاد‌های بزرگ جهان قرار گرفته است. استرالیا، چین، آمریکا، کانادا، برزیل، زیمبابوه و پرتغال در لیست تولیدکنندگان لیتیوم شناخته می‌شوند. با این حال کشف ذخایر لیتیوم در افغانستان نیز توجه شرق و غرب را به خود جلب کرده است. در حال حاضر آمریکا، چین و روسیه برای دستیابی به این ذخایر با یکدیگر رقابت می‌کنند و حتی برخی مدعی جنگ بر سر لیتیوم در آینده‌ای نزدیک هستند. چندی پیش بار دیگر مانور رسانه‌ای کشف ۵/۸ میلیون تن کانسنگ لیتیوم در همدان توجه جهانی را به خود جلب کرد. هرچند به گفته ابراهیم‌علی مولابیگی، مدیرکل دفتر امور اکتشافات وزارت صنعت، معدن و تجارت، نخستین ذخیره لیتیوم در کشور کشف شده است، اما کارشناسان معدنی با دیده تردید به این موضوع می‌نگرند و معتقدند که دانش و فناوری استخراج لیتیوم و سرمایه کافی برای آن در ایران وجود ندارد که دریابیم آنچه امروز به‌دست آمده را می‌توان به‌عنوان «ذخیره» اقتصادی نام برد یا تنها «منبع» لیتیوم است که استحصال آن مقرون به صرفه نیست.

غوغای رسانه‌ای برای کشف ذخایر لیتیوم

با این همه، این خبر، سروصدای زیادی به راه انداخت. روزنامه اسرائیلی «معاریو» نیز در شماره ۱۱ ژوئن به آن پرداخت. «آنات هوخبرگ ماروم» کارشناس مسائل ژئوپلیتیک، در گفتگو با این روزنامه می‌گوید که کشف منابع لیتیوم در ایران می‌تواند به تغییر موازنه قدرت منطقه‌ای منجر شود و یک موقعیت بی‌سابقه ژئوپلیتیکی و اقتصادی را به تهران بدهد.

معاریو پیش‌بینی کرد: «به‌زودی وضعیت اقتصادی و نفوذ ژئوپلیتیک ایران به‌شدت افزایش می‌یابد و این در شرایطی رخ می‌دهد که یک میدان بزرگ لیتیوم حاوی ۵/۸ میلیون تن - دومین میدان بزرگ لیتیوم جهان پس از شیلی - در استان همدان واقع در غرب ایران کشف شده است. به این ترتیب ایران، دارای ۱۰ درصد از ذخایر «طلای سفید» جهان که در حال حاضر ۸۹ میلیون تن تخمین زده می‌شود، است و این اکتشاف _که می‌تواند اقتصاد ایران را نجات دهد و ظاهراً اثربخشی تحریم‌های اعمال‌شده علیه آن را باطل کند_ یک «کارت برنده» برای این کشور به حساب می‌آید». روزنامه رأی‌الیوم هم پیشتر به نقل از یک مقام ارشد وزارت صنعت، معدن و تجارت ایران نوشته بود: «این بزرگترین مخزن لیتیومی جهان است که در خارج از آمریکای جنوبی قرار دارد. ایران پس از شیلی که دارای ذخیره ۲/۹ میلیون تنی لیتیوم است، دومین کشور بزرگ جهان از نظر ذخایر لیتیومی است». کشور‌های آرژانتین، بولیوی و شیلی ۵۸ درصد از منابع لیتیوم جهان را در اختیار دارند.

کاربری چندمنظوره لیتیوم

کاربری چندمنظوره لیتیوم نیز حائز اهمیت است. این عنصر علاوه بر کاربرد در باتری‌های الکتریکی، در صنایع تک، هوایی و سایر صنایع نظامی نیز کاربرد دارد. این کاربری چندگانه، این عنصر را به‌عنصری استراتژیک برای کشور‌ها بدل کرده است. وزن کم در مقایسه با سایر فلزات و پتانسیل برتر الکتروشیمیایی از جمله مزیت‌های خاص لیتیوم است. بانک جهانی پیش‌بینی کرده است با افزایش تقاضا برای انرژی‌های پاک تولید مواد معدنی مثل لیتیوم و کُبالت تا سال ۲۰۵۰ حدوداً ۶ برابر شود.

اطلاعات عجیب درباره معدن کانسنگ لیتیوم

با پیگیری این پرونده درباره معدن تازه‌کشف شده کانسنگ لیتیوم در همدان، یک منبع آگاه در گفتگو با «هم‌میهن» مدعی شد آنچه در رسانه‌ها اعلام شده تنها نیمی از ذخایری است که در این معدن وجود دارد. این منبع آگاه با اشاره به اینکه در سال ۹۶ به داده‌های خوبی از لیتیوم با استاندارد‌های جهانی در همدان دست یافته‌ایم، گفت: «از سال ۹۶ با توجه به آنالیز‌های مثبت، مجوز‌های مربوطه اخذ شده و در سال ۱۴۰۱ اولین گواهی کشف لیتیوم کربنات با ذخیره ۵/۸ میلیون تن کانسنگ با عیار ۸۲PPM به‌دست آمد.» می‌پرسید چه عیاری با استاندارد‌های جهانی همخوان است و استخراج آن را اقتصادی می‌کند؟ این منبع آگاه در پاسخ می‌گوید: «این عیار باتوجه به آنکه لیتیوم در مناطق شورابه‌ای باشد یا سنگی با یکدیگر متفاوت است. همچنین قیمت جهانی آن نیز در پذیرش عیار آن تأثیرگذار است، اما به‌طور کلی می‌توان گفت در ذخایر سنگی، عیار لیتیوم تقریباً از ۱۰۰-۱۵۰ PPM به بالا اقتصادی است. آنچه در مورد عیار لیتیوم کشف‌شده در همدان مطرح می‌شد، عیار میانگین است. در واقع در این منطقه لیتیوم با عیار بین ۶۰ PPM تا ۲۵۰ PPM وجود دارد.» او در بررسی کارشناسی قیمت لیتیوم در جهان می‌گوید: «با توجه به پیش‌بینی‌هایی که بانک جهانی انجام می‌دهد و دویچه‌بانک و سازمان زمین‌شناسی آمریکا انجام می‌دهد، در سال ۲۰۲۲ میزان لیتیوم‌کربنات تولیدی جهان ۵۴۰ هزار تن بوده که در سال ۲۰۲۳ قرار است به ۶۵۰ هزار تن برسد. پیش‌بینی می‌شود که در سال ۲۰۳۰ این عدد به سه میلیون تن برسد. از طرف دیگر تا سال ۲۰۲۳ پیش‌بینی می‌شود یکی دو معدن به چرخه تولید اضافه شود. بانک جهانی ارزش بازار جهانی لیتیوم را ۵۲ میلیارد دلار در سال ۲۰۲۰ اعلام کرده و این عدد در ۲۰۲۳ به ۱۹۴ میلیارد دلار می‌رسد. تمام این‌ها نشان می‌دهد که قیمت صعودی است، یعنی حداقل بین ۴۷ هزار دلار فعلی تا ۶۴ هزار دلار در سال‌های پیش رو است. با این حال قطعاً قیمت‌های بین ۱۵ تا ۳۰ هزار دلار هم می‌تواند برای عیار‌های پایین صرفه اقتصادی داشته باشد.»

نکته درخور توجهی که این منبع آگاه درباره معدن کانسنگ کشف شده در همدان به آن اشاره می‌کند، حائز اهمیت بالایی است. او بدون آنکه رقم دقیق را اعلام کند، می‌گوید: «ذخیره لیتیوم در این معدن دوبرابر چیزی است که اعلام شده است. وقتی چیز جدیدی را اعلام می‌کنیم، افرادی که هستند دست و دلشان می‌لرزد، چون جدید و حساسیت زیاد است. ذخیره ۵/۸ میلیون تنی لیتیوم با توجه به عیار و ریکاوری‌هایی که دارد، حدود ۴۰۰۰ تا ۴۵۰۰ تن لیتیوم‌کربنات تولید می‌کند.» این ارقام اگر درست باشد، می‌تواند جایگاه ژئوپلیتیکی ایران در جهان را جابه‌جا کند.

نگاه مسوول ۱

وجیه‌الله جعفری مشاور عالی وزیر در امور معادن و صنایع معدنی

کشف لیتیوم در چابهار

صحبت درباره منابع یا ذخایر لیتیوم این روز‌ها به محل بحث میان کارشناسان و مسوولان معدنی تبدیل شده است. نکته آنکه هنوز اطلاعات دقیقی از کشف معدن جدید لیتیوم در همدان ازسوی مسوولان ارائه نشده است و همین امر شائبه‌هایی را درباره آن به‌وجود آورده است. وجیه‌اله جعفری، مشاور عالی وزیر در امور معادن و صنایع معدنی در گفتگو با «هم‌میهن» با ارائه توضیحاتی درباره کاربرد و اهمیت لیتیوم در صنایع مختلف، پاسخ دقیقی درباره شائبه‌های موجود در این باره ارائه نمی‌دهد. با این حال صحبت با او حاوی یک خبر مهم دیگر است. جعفری در این گفتگو می‌گوید: «علاوه بر همدان، در معادن شورابه‌ای سواحل چابهار، لیتیوم با عیار کمی بالاتر از مناطق دیگر ازجمله معادن شورابه‌ای خور و بیابانک و دریاچه قم وجود دارد.» هرچند بررسی عیار لیتیوم پیشتر نیز در سواحل چابهار در دستور کار قرار داشت، اما اعلام رسمی آن به‌عنوان لیتیوم با عیار بالاتر از شورابه‌های دیگر، این نوید را می‌دهد که بتوانیم به ذخایر خوبی از این منبع استراتژیک دست یابیم.

وضعیت منابع و ذخایر لیتیوم در ایران چگونه است؟

ما در ایران در شورابه‌ها و در بخش‌های مختلف کشور به‌دنبال کشف لیتیوم هستیم و لیتیوم هم در شورابه‌ها و هم در دیگر ساختار‌های زمین‌شناسی خارج از شورابه‌ها که حاوی برخی مواد معدنی و عناصر مثل پتاسیم، سدیم، بور، لیتیوم و منیزیم هستند، وجود دارد. اما اینکه تولید آن‌ها اقتصادی باشند و آیا می‌توانیم آن‌ها را به عنوان ماده معدنی اصلی تلقی کنیم یا خیر، محل بررسی است. البته در هر صورت حتی به‌عنوان مواد معدنی فرعی همراه با استحصال و فرآوری مواد معدنی پتاس و منیزیم، لیتیوم را نیز می‌توان فرآوری و استحصال کرد.

چرا ایران تا این اندازه برای کشف لیتیوم حساس شده است؟

طبق بررسی‌های کارشناسی و مطالعات انجام‌شده لیتیوم جزو عناصر حیاتی و استراتژیک به‌شمار می‌رود که در صنایع مختلف به‌خصوص خودرو‌های برقی کاربرد دارد. در ضمن با توجه به کاهش و صرفه‌جویی ارزی در تولید فناوری‌های جدید و محصولات استراتژیک عادی مثل باتری‌ها، پنل‌های خورشیدی و تلفن‌های همراه کاربرد داشته و به‌همین خاطر اکتشاف و بهره‌برداری، استحصال و تولید آن در کشور در اولویت قرار گرفته است و این ماده معدنی به‌عنوان یکی از عناصر حیاتی است که در برنامه سازمان ایمیدرو قرار دارد.

جز همدان که اخیراً اعلام شد لیتیوم در آن کشف شده، در کدام مناطق به لیتیوم رسیده‌ایم؟

علاوه بر همدان، در معادن شورابه‌ای سواحل چابهار، لیتیوم با عیار کمی بالاتر از مناطق دیگر ازجمله معادن شورابه‌ای خور و بیابانک و دریاچه قم وجود دارد. به‌همین خاطر برنامه‌ریزی شده است تا ازطریق جذب سرمایه‌گذار در بخش فناوری تولید و استحصال و تبدیل آن به کربنات‌لیتیوم و فسفات آهن‌دار لیتیوم و باتری برای خودرو برقی اقدام شود. در این زمینه سازمان توسعه و نوسازی معادن و شرکت‌های تابعه برای تولید باتری خودرو‌های برقی با همکاری دانشگاه، تولید دانش فنی برای جذب سرمایه‌گذار را دنبال کرده‌اند که امیدواریم در بازه زمانی مشخصی تولید باتری برای خودرو‌های برقی انجام شود و در حال حاضر فرآیند ادارای آن در جریان است.

ولی کارشناسان می‌گویند دانش فنی استحصال و تولید لیتیوم در ایران وجود ندارد...

در همدان یک کانسنگ معدنی حاوی لیتیوم کشف شده است که در رابطه با مشخصات فنی و کمی و وضعیت آن معاونت معادن و فرآوری وزارت صمت قبلاً توضیحات لازم را ارائه داده است. سرمایه‌گذاری به‌صورت پایلوت برای استحصال لیتیوم در کنار استحصال منیزیم و پتاس در معادن در دستور کار قرار گرفته است و در این راستا با استفاده از سرمایه‌گذاران متقاضی و همچنین شرکت‌های دانش‌بنیان این اقدام دنبال خواهد شد. آنچه روشن است ما به‌دنبال استحصال و تولید لیتیوم و استفاده آن در صنایع دیگر هستیم و معتقدیم که این امر شدنی است.

گفته می‌شود بخش خصوصی این اکتشاف را انجام داده که برای من عجیب بود، چون لیتیوم عنصر استراتژیک است و حاکمیت باید ورود کند. اینطور نیست؟

از نظر قانون مشکلی نیست. برای اکتشاف همه مواد معدنی که وزارت صمت مدیریت می‌کند، بخش‌خصوصی هم می‌تواند ورود کند. اما یکسری عناصر کمتر مورد توجه قرار می‌گیرند و شاید به لحاظ فنی و هزینه‌های ریسک سرمایه‌گذاری، ضرورت دارد که بخش حاکمیت ورود داشته باشد. در هر حال، اینکه آنجا این ورود انجام شده از لحاظ قانونی مشکلی ندارد.

شاید بهتر بود می‌پرسیدم کاربرد لیتیوم در چه بخش‌هایی است تا علت پرسش قبل مشخص شود...

لیتیوم در کنار امکان استفاده در صنایع خودرو‌های برقی و تولید باتری برای این خودروها، در صنایع هواپیمایی و نظامی، در پنل‌های خورشیدی و تلفن همراه و همچنین در فناوری‌های دیگر استفاده می‌شود، اما در فناوری‌های جدید جزو عناصر استراتژیک است. امروزه آنقدر دانش‌های فنی مختلفی وجود دارد که جایگزین‌های دیگر حتی ممکن است در مقابل لیتیوم قرار گیرد. چندی پیش اعلام شد که چین، سدیم را به‌نوعی جایگزین لیتیوم می‌کند که هم مقاومتش بالاتر می‌شود و هم زمان ماندگاری شارژ آن بیشتر است.

هزینه استحصال آن چقدر است؟

هزینه استحصال به میزان ظرفیت تولید، عیار و روش استحصال و عناصر همراه بستگی دارد که متناسب با شرایط آن قابل بررسی است.

نگاه کارشناس ۲

شهرام شریعتی، دبیرکل خانه صنعت و معدن تهران

آغاز جنگ بر سر لیتیوم

لیتیوم به‌عنوان یک عنصر استراتژیک که هم در باتری‌های الکترونیکی و صنایع پیشرفته و هم در صنایع نظامی کاربرد دارد، توجه بسیاری از صاحبان قدرت در جهان را به خود معطوف کرده است. آمریکا، چین و روسیه اکنون بر سر دستیابی به ذخایر لیتیوم جهان با یکدیگر رقابت می‌کنند. برنده کیست؟ هنوز مشخص نیست. اما به گفته شهرام شریعتی، دبیرکل خانه صنعت و معدن تهران در گفتگو با هم‌میهن «تمام جنگ‌های آمریکای مرکزی و جنوبی برای اینکه آمریکا به آنجا برود یا روسیه، بر سر همین موضوع بوده است. همیشه آنجا جنگ است. آینده دنیا نشان می‌دهد دسترسی به مواد معدنی چقدر برای کشور‌ها و مخصوصاً صنایع نظامی ارزشمند است. شاید دنیا دوباره در حال تبدیل شدن به بلوک شرق و غرب است.»

این کارشناس صنایع معدنی، اما یادآور می‌شود که اطلاع‌رسانی درباره کشف لیتیوم در ایران را باید با دقت بیان کرد تا مخاطبان اصلی را دچار سوءتفاهم نکند. او تاکید می‌کند: «(به نظر می‌رسد) ارزش معادن در افغانستان، تاجیکستان، کشور‌های میانه و ایران بسیار بیشتر از چیزی است که تصور می‌کنیم.» و بر همین اساس یادآور می‌شود که در شیوه اطلاع‌رسانی درباره آن باید حتماً دقت بیشتری به خرج داد.

باتوجه به خبر اکتشاف معدن لیتیوم در همدان، ارزیابی شما از آنچه اعلام شده چیست؟

اکتشاف لیتیوم را برمبنای اکتشاف بخش خصوصی معرفی کرده‌اند که من تا حدی ناقص می‌دانم. وقتی در مورد یک عنصر ارزشمند مثل لیتیوم صحبت می‌کنیم که احتمال دارد در قرن آینده حتی جنگ بر سر نیکل و لیتیوم باشد و افغانستان، آمریکای جنوبی و آمریکای مرکزی از این موضوع متأثر هستند، موضوع دارای اهمیت بیشتری خواهد بود؛ بنابراین وقتی کسی ادعا می‌کند به ذخیره‌ای از لیتیوم رسیده، اصول و مبانی‌ای که باید این موضوع را بیان کند، اندکی متفاوت است. در معادن، دو اصطلاح داریم که متأسفانه مدیران کشور برای بزرگ‌نمایی یا دادن آمار، در بخش خصوصی و دولتی، به آن توجهی نمی‌کنند؛ «منابع معدنی» و «ذخایر معدنی». منابع معدنی آن بخش از ذخایر معدنی است که ارزش اقتصادی برای استخراج ندارد، اما وقتی در مورد ذخیره معدنی صحبت می‌کنیم، یعنی بخشی از معادن است که ارزش اقتصادی دارد. من نمی‌دانم لیتیومی که اکتشاف شده در مرحله منابع معدنی است یا ذخایر معدنی. این را مدیران سازمان صنایع استانی که کشف‌کرده‌اند باید اعلام کنند. به‌طور کلی در همه دنیا این قانون است که اکتشافات مقدماتی و مطالعاتی معدنی اکتشافی و زمین‌شناسی و مطالعات بر پهنه‌ها، وظیفه حاکمیت است و لزومی ندارد بخش خصوصی به این قضیه ورود کند؛ آن هم بحثی که برای کشور استراتژیک است؛ مثل اورانیوم. لیتیوم، نیکل، کروم، کُبالت هم عناصر استراتژیک است. اما در مورد آهن، زغال‌سنگ، مس و روی که صحبت می‌کنیم، موضوع اقتصادی است؛ بنابراین باید همیشه این دقت را داشته باشیم که وقتی می‌گوییم ذخیره بزرگ چند میلیون تنی لیتیوم کشف کرده‌ایم، باید سراغ مفهومی که عرض کردم برویم که ببینیم منبع لیتیوم است یا ذخیره. در اخبار ندیده‌ام که از کلمه منبع یا ذخیره استفاده کرده باشند. اما اینکه بگوییم ۶ میلیون تن لیتیوم کشف کرده‌ایم، منبع علمی ندارد. مثلاً هسته کره‌زمین آهن و نیکل است، اما وقتی به هسته زمین نمی‌توان دسترسی داشت هیچ ارزش اقتصادی‌ای برای ما ندارد. اینکه اورانیوم زیادی پیدا شود، اما ارزش اقتصادی نداشته باشد، ذخیره معدنی محسوب نمی‌شود. متأسفانه از چهار دوره ریاست‌جمهوری قبل، اعداد و آمار برجسته شدند. انگار سازمان‌ها دوست دارند اعداد و ارقام را بزرگ و امیدبخش ایجاد کنند که نه‌تن‌ها امیدبخش نیست بلکه ایجاد بی‌اعتمادی جدی برای کشور به همراه دارد.

طبق منابع خارجی، برآوردی که از لیتیوم ممکن است در ایران باشد، ۶/۱ تریلیون تن تخمین زده شده است. این پیش‌بینی مرتبط با همین معدن است یا معادن دیگر؟

به جمله قبلی‌ام اصرار می‌کنم. اگر ۱۰ تریلیون تن باشد، وقتی به ذخیره معدنی تبدیل نشده باشد ارزش اقتصادی ندارد. حتی از سایت خارجی هم که آمار را بگیریم از نظر من هیچ ارزشی نخواهد داشت. افغانستان و آمریکای مرکزی و جنوبی، منابع و بهشت‌های لیتیوم دنیا هستند. روسیه، چین، آمریکا و اروپا به‌شدت دنبال لیتیوم هستند. بار‌ها در سفر‌هایی که به روسیه داشتم، شرکت‌های خصوصی روسیه به من اصرار می‌کردند اگر در ایران لیتیوم پیدا کردید، به ما خبر بدهید. لیتیوم موضوعی است که بتوانیم استحصال کنیم و به محصول تبدیل کنیم. اگر نتوانیم در این مورد کار کنیم، در منابع علمی که حداقل من تحقیق کرده‌ام، این‌ها منبع است و منبعی که قابل استخراج نباشد و ارزش اقتصادی نداشته باشد، از نظر من معدن نیست. دوستان دولتی باید پاسخ دهند که آنچه اکتشاف شده است، منبع لیتیومی است یا ذخیره لیتیومی.

با فرض آنکه به ذخایر لیتیوم دست پیدا کرده‌ایم، اهمیت آن چقدر است؟

چند عنصر استراتژیک به‌صورت اکتشافات عمومی معادن داریم. یکسری رادیواکتیو هستند، یکسری لیتیوم‌ها و یکسری هم فلزات دیگر که عموماً کاربرد‌های نظامی دارند و کاربرد‌های پزشکی و علمی‌شان از کاربرد‌های نظامی‌شان کمتر است. در بحث معدن و صنایع معدنی هم وقتی می‌خواهیم اطلاعات بدهیم یا اطلاعات مبهم می‌دهیم یا اطلاعات زیادی می‌دهیم که طرف نداند با این اطلاعات چه کند. لیتیوم عنصر بسیار ارزشمندی است و حتی می‌توان گفت احتمالاً توافقی که برای خروج آمریکا از افغانستان بین چین، روسیه و آمریکا انجام شد، بخشی به‌خاطر معادن لیتیوم بود که ارزش نظامی بسیار حائز اهمیتی دارد. اینکه لیتیوم در صنعت و باتری‌های لیتیوم کاربرد دارد، بر کسی پوشیده نیست، اما در بخش نظامی این موضوع ارزشمند می‌شود. قبل از موضوع اکتشاف لیتیوم در همدان، دوستان زیادی از شرکت تهیه و تولید مواد معدنی ایران که زیرمجموعه ایمیدرو است، در کویر ایران از معدن خور و بیابانک تا دریایچه ارومیه و بختگان، تا دریاچه نمک قم و دریاچه‌های در حال خشک شدن زیادی، بررسی‌های لیتیومی کردند که آیا ایران که دارای معادن بزرگ نمکی است، لیتیوم هم دارد یا خیر. تمام این مطالعات با شکست روبه‌رو شد. یک‌دفعه دیدیم اخبار آمد که یک ذخیره لیتیومی پیدا کرده‌ایم. این ذخیره لیتیومی نحوه بیان و گزارش‌دهی‌اش مشابهت‌هایی با برخی گزارش‌ها در گذشته داشت. گاهی آقای صالحی که رئیس سازمان انرژی اتمی بود، در مصاحبه می‌گفت هشت هزار تن اورانیوم پیدا کرده‌ایم و این‌ها را که کنار هم می‌گذاریم از نظر من بیشتر مانور‌های خبری‌ای است که می‌خواهیم اعلام کنیم ما این دسترسی و تکنولوژی‌ها را داریم. اینکه این گفته‌ها واقعیت دارد یا نه، برمی‌گردد به صحبت‌های قبلی که تفاوت منابع و ذخیره معدنی را تشخیص دهیم. کشور کارشناس دارد، ولی کارشناس‌ها ممکن است سکوت کنند. اینکه بخواهیم سره را از ناسره تشخیص دهیم، کار دشواری نیست. سازمان زمین‌شناسی و اکتشافات معدنی کشور به‌عنوان بزرگترین متولی بخش اکتشافات در ایران باید اعلام کند اگر بخش خصوصی این کار را کرده، آیا منبع بوده یا ذخیره. من به این قضیه اصرار دارم؛ اینکه هیچ‌وقت بخش خصوصی حق اکتشاف اورانیوم را ندارد. لیتیوم هم در همان حکم است. ولی وقتی موضوع را رسانه‌ای می‌کنیم، یعنی یک جای داستان می‌لنگد. وقتی درباره اورانیوم صحبت می‌کنیم، در مطبوعات در حد بیان موضوع مطرح می‌شود، ولی نمی‌دانیم چه مقدار با چه عیاری استحصال می‌شود. در مورد لیتیوم هم همینطور خواهد بود. در افغانستان، بولیوی، آرژانتین، برزیل مشابه این موضوع را داشته‌ایم. در مورد نیکل، کرم، کُبالت که در صنایع نظامی استفاده می‌شود حساسیت‌هایی نه در ایران که در کل دنیا وجود دارد؛ بنابراین برای تشخیص سره از ناسره خواه‌ناخواه باید این توانایی را داشته باشیم. اطلاعاتی که الان رسانه‌ها، دوستان و کارشناسان به ما داده‌اند، بسیار ناقص است و من از دکتر شهیدی خواهش می‌کنم شفاف بگویند. متولی اول اکتشافات در ایران باید در جریان باشد. اگر در جریان نیست یا نمی‌خواهد بیان کند، موضوع دیگری است. با توجه به ارزش لیتیوم در صنایع الکترونیکی و نظامی، این عنصر یک ذخیره ملی محسوب می‌شود. از آنجایی که اصل ۴۴ قانون اساسی معادن را جزو انفال می‌داند، باید شفافیت لازم در این‌خصوص اعلام شود. اینکه اعلام کنیم و برویم، خدای ناکرده ذهن را می‌برد به سمت اینکه بزرگترین میدان نفتی دنیا در چالوس پیدا شده و یکدفعه در اخبار گم شد. اگر قرار است اعلام نکنیم، از همان اول چیزی نگوییم. اگر اعلام می‌کنیم با جزئیات بگوییم. برخی موضوعات ممکن است راه‌حل‌ها یا پازل‌های گمشده اکتشافات کشور باشد. اگر این ذخیره برای ما استراتژیک است باید سعی کنیم بیشترین مسائل امنیتی را لحاظ کنیم و اگر نیست، پروپاگاندا نکنیم. ذهن‌ها را به سمت دیگر هدایت نکنیم. هیچ‌کس توقع ندارد وقتی سازمان انرژی اتمی اکتشافات رادیواکتیوی می‌کند، اخبارش را در اختیار عموم قرار دهد. ولی در هر حال با پول مالیات و بیت‌المال و پول نفت این اکتشافات انجام می‌شود. در مورد این شرکت هم اگر بخش خصوصی است، بنابراین باید اطلاعاتش صددرصد خصوصی و در اختیار شرکت خصوصی بماند و او لیتیوم را با تکنولوژی‌ای که از خارج از کشور می‌آورد، تبدیل به محصول کند، چون ما در کشور، تکنولوژی اقتصادی لیتیوم نداریم چراکه در کشور در زمینه لیتیوم کار نکرده‌ایم. اگر این اطلاعات مربوط به بخش عمومی و دولتی است که باز هم آن مقدار اطلاعات را در اختیار نداریم که در موردش صحبت کنیم.

وقتی با این حساسیت موضوع را طرح می‌کنید، این سوال ایجاد می‌شود که موارد مصرف لیتیوم دقیقاً در کدام بخش‌هاست؟‌

نمی‌توانم بگویم، اما کاربرد لیتیوم صرفاً در صنایع باتری‌سازی نیست. اما بدانید که اگر یک معدن بزرگ لیتیوم داشته باشیم، می‌توانیم سال‌ها درِ چاه‌های نفت و گاز را ببندیم. برای هر کشوری استراتژیک است؛ همینطور که برای افغانستان هم بوده. تمام جنگ‌های آمریکای مرکزی و جنوبی برای اینکه آمریکا به آنجا برود یا روسیه، بر سر همین موضوع بوده است. همیشه آنجا جنگ است. آینده دنیا نشان می‌دهد دسترسی به مواد معدنی چقدر برای کشور‌ها و مخصوصاً صنایع نظامی ارزشمند است. شاید دنیا دوباره در حال تبدیل شدن به بلوک شرق و غرب است. ارزش معادن در افغانستان، تاجیکستان، کشور‌های میانه و ایران بسیار بیشتر از چیزی است که تصور می‌کنیم. ما در ایران تمام اکتشافات‌مان سطحی بوده، در افغانستان حتی اکتشافات سطحی هم انجام نشده است. وقتی به عمق هزار متری زمین می‌رویم، همان کاری که روس‌ها، آمریکایی‌ها، استرالیایی‌ها، کانادایی‌ها و چینی‌ها خوب بلد هستند، می‌بینیم معادن سطحی ۱۰۰ متری و ۲۰۰ متری نیستند. ما درباره اعماقی صحبت می‌کنیم که مواد معدنی استراتژیک ممکن است در آن وجود داشته باشد. من هر جمله‌ای که صحبت می‌کنم می‌گویم که این‌ها تصوراتم است و احتمال دارد که اینگونه باشد، بنابراین، چون در مورد یک علم صحبت می‌کنیم، سعی می‌کنیم همیشه احتمالات را هم دخیل کنیم.

نگاه کارشناس ۱

هاشم اورعی رئیس اتحادیه انجمن‌های انرژی ایران

چالش حکمرانی معیوب

اهمیت لیتیوم در انرژی‌های نوین را از دو منظر باید مورد بررسی قرار داد؛ نخست، بزرگترین ایرادی که طرفداران سوخت‌های فسیلی به انرژی تجدیدپذیر می‌گیرند، این است که زمان و میزان انرژی الکتریکی تولیدشده توسط آن، قابل کنترل نیست. برای اینکه بتوانیم به میزان تابش خورشید و سرعت باد به‌عنوان دو منبع انرژی الکتریکی تکیه کنیم، حتماً باید قابلیت ذخیره انژری الکتریکی را به‌صورت اقتصادی داشته باشیم. مادامی‌که این امکان فراهم نشده باشد، نمی‌توانیم انتظار داشته باشیم انرژی تجدیدپذیر جایگزین سوخت فسیلی شود. این حرف تا حدودی درست است. نکته دوم و بسیار مهم دیگر، ماجرای خودروی برقی است. شاهد هستیم حدود پنج سال قبل بیش از یک‌سوم وزن خودروی برقی و هم هزینه تمام‌شده‌اش باتری آن بود و بزرگ‌ترین عامل بازدارنده‌ای که در به میدان آمدن خودرو‌های برقی وجود داشت، همین امکان ذخیره‌سازی انرژی به‌صورت اقتصادی بود. به همین دلیل از ۱۰ سال قبل به‌ویژه در سه چهار سال اخیر، مبالغ قابل‌توجه چند ده میلیارد دلاری در سال، روی تکنولوژی ذخیره‌سازی انرژی الکتریکی صرف می‌شود. وقتی می‌گوییم ذخیره‌سازی انرژی الکتریکی، پای باتری‌های لیتیومی به میان می‌آید. سرمایه‌گذاری روی ساخت باتری‌های الکتریکی تقریباً به قله رسیده و پیش‌بینی می‌شود به‌زودی شاهد ذخیره‌سازی انرژی الکتریکی با چگالی کافی و قیمت قابل‌قبول باشیم. درباره اثرات لیتیوم در جهان می‌توان گفت؛ نخست، در بخش انرژی تجدیدپذیر اگر بتوانیم به قیمت خوب، مقدار انرژی قابل‌قبولی را ذخیره کنیم، به سرعت کنار گذاشته شدن سوخت‌های فسیلی در جهان کمک می‌کند و عملاً امیدی به ادامه عمر سوخت‌های فسیلی نخواهد بود. دوم، باتری‌های الکتریکی به تولید خودرو‌های برقی بسیار کمک می‌کنند. تا یکی دو سال قبل می‌گفتند یکی از ویژگی‌های خودروی برقی، میزان پیمایش با هر بار شارژ باتری است که از ۳۰۰ کیلومتر شروع شد و اکنون به حدود ۶۵۰-۶۰۰ کیلومتر رسیده است و نتایج تحقیق و توسعه (R&D) نشان می‌دهد که این سرعت پیمایش به بالای هزار کیلومتر هم می‌رسد. این اتفاق به حذف خودرو‌ها با سوخت فسیلی و جایگزینی خودرو‌های برقی خواهد انجامید. سوم که نکته قابل‌توجهی است، آن است که کلمه «شارژر» برای تجهیزات کوچک حذف می‌شود. موبایل، لپ‌تاب، دوربین هر جا که باتری‌های کوچک داریم، عمدتاً عمر باتری از عمر این دستگاه‌ها زودتر به پایان می‌رسد، چون عمر باتری و میزان ذخیره‌سازی‌اش کوتاه‌تر از عمر دستگاه است. اگر باتری‌های موبایلی بیاید که عمرش ۲۰ ساله باشد که به‌زودی اتفاق خواهد افتاد، اصلاً شارژر را دور می‌اندازیم و این تحول قابل‌توجهی در تکنولوژی است. این اتفاق حتمی است و صحبت ۵۰ سال هم نیست. به نظرم در کمتر از پنج سال این اتفاق خواهد افتاد. انقلابی که در بخش ذخیره‌سازی انرژی الکتریکی منتظرش بودیم، در حال انجام است. سه گروه بزرگ در دنیا روی این فناوری کار می‌کنند؛ چین، مشارکت آمریکایی با کره‌جنوبی و ژاپن که روی کنسرسیوم‌ها کار کرده و فناوری‌اش را به‌دست آورده‌اند. منابع و ذخایر لیتیوم به‌علت گستردگی مورد توجه بیشتری قرار گرفته است. بولیوی، شیلی، استرالیا، چین، آمریکا و... ازجمله کشور‌هایی هستند که دارای ذخایر لیتیوم به شمار می‌روند. از نظر من، قطعاً آن اهمیتی که نفت و گاز داشته رو به افول است و جایگزینش عناصری مثل لیتیوم خواهد بود. در واقع در یک دهه پیش رو، سهم انرژی الکتریکی از کل انرژی‌ای که در دنیا مصرف می‌شود از ۱۵ به ۲۱ درصد افزایش خواهد داشت و پیش‌بینی می‌شود تا نیمه قرن جاری میلادی (۲۰۵۰) به ۴۲ درصد برسد. در مورد ایران هم اولاً معتقدم عدد‌هایی که گفته می‌شود نه می‌تواند جامع و نه دقیق باشد و به علت وجود تحریم‌ها و عدم پیوستگی به جهان برای ورود تکنولوژی و سرمایه، خیلی نمی‌توان روی این منابع یا ذخایر حساب باز کرد. به بیانی دیگر، درست است که لیتیوم شرط لازم برای باتری‌سازی است، اما ما تکنولوژی‌اش را نداریم و باید دست در دست صاحبان فناوری بگذاریم. فارغ از این موارد ایران دارای منابع بزرگ نفت و گاز است، اما دولتمردان هنر استفاده از آن را نمی‌دانند. در نتیجه وقتی مدیریت دچار اختلال و مشکل است، جایگزینی یک منبع خدادادی دیگر، دردی را دوا نمی‌کند.

نگاه مسوول ۲

علیرضا شهیدی رئیس سازمان زمین‌شناسی و اکتشافات‌معدنی

به ذخایر اقتصادی لیتیوم نرسیدیم

سازمان زمین‌شناسی استراتژی خود را تغییر داده و در مهرماه ۱۴۰۰ اکتشاف سیستماتیک را در دستور کار قرار داده است. در اکتشاف سیستماتیک، همزمان لایه‌های زمین‌شناسی، لایه‌های ژئوشیمی و زمین‌شناسی اقتصادی را تهیه می‌کنیم. خود لایه زمین‌شناسی اقتصادی، به چهار لایه فلزی، غیرفلزی، سنگ‌های نیمه‌قیمتی و عناصر نادر و استراتژیک تقسیم شده است. در واقع برنامه تحول جدیدی که در دستور کار سازمان زمین‌شناسی قرار گرفته است، شناسایی عناصر مورد اشاره در مناطق مختلف ازطریق نمونه‌گیری و ارائه تحلیل است. لیتیوم نیز به‌عنوان عنصری که در آینده جهان بسیار اثرگذار است و استراتژیک به شمار می‌رود، در حال آنالیز و بررسی است.

سازمان زمین‌شناسی تا به‌حال به ذخایر قابل‌توجهی از لیتیوم دست پیدا نکرده است. تنها در خراسان جنوبی در منطقه‌ای که ذخایر کمی از لیتیوم را داشت، به لیتیوم رسیدیم که البته استخراج آن اقتصادی نبود. بخش خصوصی نیز در کنار بخش دولتی فعالیت کرده و به‌دنبال اکتشاف لیتیوم در شورابه‌های کشور هستند. اخیراً نیز در منطقه همدان، ذخایری از لیتیوم اکتشاف شده که باید با اکتشاف دقیق‌تر، ذخیره قطعی لیتیوم را در منطقه شناسایی کنند.

در بخش‌هایی که خودمان مشغول کار هستیم، اگر ذخایری پیدا کنیم، به‌صورت ذخایر زمین‌شناسی محاسبه می‌کنیم. ما یک تفاهم‌نامه سه‌جانبه‌ای را با معاونت معدنی وزارت صمت و ایمیدرو امضا کرده‌ایم و تقسیم کاری را در بخش اکتشافات صورت داده‌ایم. در این تقسیم کار، مراحل شناسایی و پی‌جویی اکتشاف که در مراحل اولیه و بسیار سخت است، برعهده سازمان زمین‌شناسی است. هر آنچه ما اکتشاف کنیم، در اختیار معاونت معدنی قرار می‌دهیم. معاونت معدنی سیاست‌گذاری کرده و اگر ذخایر خوبی باشد در اختیار ایمیدرو قرار می‌دهد تا ذخیره قطعی در آنجا محاسبه شده یا اینکه ازطریق مزایده به بخش خصوصی یا نیمه‌دولتی متقاضی واگذار شود.

در بخش فناوری در لیتیوم باید خیلی کار انجام دهیم تا بتوانیم لیتیومی که در کانسنگ وجود دارد را آزاد کرده و به مرحله اقتصادی برسانیم. ما در این بخش ورود نمی‌کنیم. این بخش صنایع معدنی را شامل شده و معاونت معدنی وزارت صمت و ایمیدرو در این زمینه کار می‌کنند. با این حال باتوجه به استراتژیک بودن «لیتیوم» و باتوجه به اینکه اتحادیه اروپا اعلام کرده تا سال ۲۰۳۵ از سوخت فسیلی در خودرو‌ها استفاده نشود و خودرو‌هایی که تولید می‌شوند حتماً باید از انرژی الکتریکی استفاده کنند، در تلاش هستیم تا روی عناصر استراتژیک متمرکز شویم. عناصر استراتژیک دیگری نیز در ایران وجود دارند، اما به دلیل عدم ورود بخش خصوصی و خصولتی به این بخش، با کندی در این مسیر حرکت می‌کنیم.

در تمام شورابه‌ها و گنبد‌های نمکی و... لیتیوم وجود دارد، اما اینکه آیا این لیتیوم اقتصادی است یا خیر، به مطالعات تکمیلی بیشتری در مورد عیار آن نیاز است. در مورد آنچه در همدان مطرح شده، ۵/۸ میلیون‌تن لیتیوم در کانسنگ کشف شده که عیار آن هنوز مشخص نیست و در صورت انجام آن، احتمالاً میزان لیتیوم بسیار کمتر از رقم اعلام‌شده خواهد بود.

ما می‌دانیم در کدام بخش‌ها در کشور لیتیوم وجود دارد. قم، اراک، ارومیه و... همه لیتیوم دارند، اما مهم این است که آیا این معادن اقتصادی است؟ ما در بسیاری از نقاط کشور، طلا داریم، اما استخراج آن اقتصادی نیست. در هر حال تاکنون به ذخایر اقتصادی در کشور دست پیدا نکرده‌ایم، اما این مسئله بدان معنا نیست که ذخایر اقتصادی در کشور وجود ندارد. باتوجه به این کشف جدید در همدان، امیدواریم با ارائه آن به معاونت معدنی و بررسی‌های بیشتر، مشخص شود که استخراج آن اقتصادی است.

منبع: هم میهن