سایه سنگین معادن بر سر محیط‌زیست

به گزارش می‌متالز، استخراج سنگ و فلزات از قدیم توسط انسان صورت می‌گرفت، اما امروزه با پیشرفت تکنولوژی و افزایش نیاز جامعه معدن‌کاری و استفاده از منابع طبیعی به قدری توسعه یافته است که می‌تواند اکوسیستم و سلامت انسان را به خطر بیندازد. با توجه به وجود ذخایر گسترده معدنی و با درنظر گرفتن پیوند‌های بسیار قوی و طولانی میان فعالیت‌های معدنی با طیف وسیعی از صنایع و خدمات کشوری، توسعه معادن و صنایع معدنی می‌تواند سهم تعیین‌کننده‌ای در رشد اقتصادی و ایجاد اشتغال ایفا کند، اما یکی از آسیب‌های معدن‌کاری به محیط‌زیست، تغییر شکل زمین و بد شکل کردن محیط‌زیست است که ضمن از بین بردن پوشش‌های گیاهی، موجب کوچ یا انقراض برخی از حیوانات و موجودات نیز می‌شود؛ بنابراین در اثر فعالیت‌های معدن‌کاری، بخش قابل توجهی از کانه و مواد سنگی به صورت گردوغبار در هوا پراکنده می‌شود که این امر بسته به نوع ماده معدنی که ذاتاً سمی یا غیرسمی باشد می‌تواند آلودگی‌هایی را در هوا، آب، خاک و اثراتی را بر فعالیت انسان بگذارد. از نقطه نظر بهداشت و سلامتی، گردوغبار مدت‌های طولانی است که اهمیت خود را نشان داده و مساله بیماری‌های حاصل از آن همواره گریبان‌گیر انسان بوده است.

در این میان مواد معدنی مختلف بسته به شرایط، دارای آثار و پیامد‌های زیست‌محیطی متفاوتی است. معادن و صنایع معدنی به دلیل داشتن اثرات تخریبی گوناگون و گسترده بر محیط‌زیست، نیازمند توجه ویژه‌ای هستند برخی از این اثرات تخریبی عبارتند از تولید زهاب اسیدی، فرسایش و تخریب ساختار خاک منطقه، نشست در سطح زمین، از دست رفتن تنوع زیستی محل، آلودگی آب‌های سطحی و زیرزمینی توسط مواد شیمیایی، آلودگی هوا، انتشار فلزات سنگین در آب و خاک است.

نابودی صددرصدی پوشش گیاهی با معدن‌کاری

تورج فتحی، معاون دفتر آب و خاک سازمان حفاظت محیط‌زیست اظهار می‌کند: معدن‌کاری فعالیتی است که در مقایسه با دیگر فعالیت‌های انسانی جزو پروژه‌هایی محسوب می‌شود که با میزان و شدت تخریب و آلودگی بالایی در محیط‌زیست همراه است. بهره‌برداری از معادن نه تنها سبب نابودی جنگل‌ها، مراتع و پوشش صددرصدی هرگونه گیاهی در مناطق معدن‌کاری می‌شود، بلکه میزان بالایی از تخریب را به همراه دارد.

وی با بیان اینکه خاک یکی از عناصر ارزشمند طبیعت است، می‌افزاید: در اثر معدن‌کاری، پروفیل خاک که لایه زنده‌ای از محیط‌زیست است و در هر سانتی‌متر مکعب آن بسته به نوع آب و هوا و اقلیم هر منطقه هزاران تا میلیون‌ها موجود زنده ذره‌بینی دارد، نابود خواهد شد، متأسفانه در مباحث محاوره‌ای و عامیانه برای خاک ارزشی قائل نیستیم درحالی‌که تمام فعالیت‌های انسانی از تولید محصولات کشاورزی و منابع غذایی از بستر خاک آغاز می‌شود، بنابراین به منظور حیات و زندگی باید در حفاظت از این لایه خاک اقدامات زیست‌محیطی اساسی انجام شود.

تولید یک سانتی‌متر خاک طی چند میلیون سال

معاون دفتر آب و خاک سازمان حفاظت محیط‌زیست ایران ادامه می‌دهد: با توجه به اقلیم هر منطقه‌ای وقتی خاکی را نابود یا تخریب می‌کنیم، تولید لایه خاک به زمانی در مقیاس زمین‌شناسی نیاز دارد تا آن خاک دوباره احیا شود. در مناطق آب و هوای خشک و کشور ما که در کمربند خشکی قرار گرفته، به چندصد هزار تا چندمیلیون سال زمان نیاز است تا یک سانتی‌متر یا چند سانتی‌متر خاک بدون هیچ‌گونه فعالیت انسانی در زمین زایش شود.

وی ادامه می‌دهد: در ایران برخلاف مناطقی همانند حاره‌ای استوایی و دیگر مناطق گرمسیری که فعالیت فرآوری خاک به لحاظ طبیعی سرعت بیشتری دارد، اگر منابع خاکی را به واسطه استخراج، تولید ماده معدنی و باطله‌برداری فعالیت‌های معدن‌کاری نابود کنیم، تقریباً زایش خاک با توجه به شرایط سرعت اندک تولید آن در کشور ما غیرقابل بازگشت است.

تشکیل کانون‌های عظیم گردوغبار و تخریب و آلودگی خاک

فتحی درباره نقش معادن در فرسایش و تخریب خاک، تصریح می‌کند: وقتی بر اثر فعالیت‌های معدن‌کاری و یا تأسیسات در محدوده معادن با اقدامات جاده‌سازی و راه‌سازی سبب تخریب و تغییر خاک می‌شویم منابع خاکی در این مناطق به‌طور صددرصد از بین نمی‌رود بلکه دچار فرسایش شده و تخریب اتفاق می‌افتد.

وی با بیان اینکه در فعالیت‌های معدنی بخشی از خاک به‌طور کامل نابود و بخش دیگر دچار فرسایش خاکی و قسمتی هم گرفتار آلودگی می‌شود، اظهار می‌کند: طی نابودی کامل خاک با پدیده غیرقابل برگشت تولید خاک روبه‌رو هستیم، اما در تخریب بخشی از منابع خاک بر اثر فرسایش‌ها که قابل احیا هستند، فرآیند‌ها هزینه‌بر و زمان‌بر است، اما تخلیه فاضلاب‌ها و باطله‌کاری یا پساب‌های سمی معادن، بخش تاثیرپذیری از خاک را در معرض آلودگی قرار می‌دهند.

معاون دفتر آب و خاک سازمان حفاظت محیط‌زیست ایران پیرامون اینکه معدن‌کاری تا چه میزانی می‌تواند موجب رخ دادن پدیده ریزگرد شود، می‌گوید: پدیده ریزگرد‌ها بر اثر میزان ذخایر مواد معدنی، روش‌های استخراج معدن‌کاری به‌ویژه در مناطق روباز و افزایش بالای مقیاس و عرصه‌های تحت‌تأثیر فعالیت‌های معدنی طبیعتاً می‌تواند سبب تشکیل کانون‌های عظیم و نیز تخریب و آلودگی خاک شود.

وی اضافه کرد: گاهی آلودگی خاک‌ها ناشی از فعالیت‌های معدن‌کاری در حد خیزش گردوغبار است و در برخی شرایط آلودگی‌ها متأثر از تخلیه فاضلاب‌ها، پساب و باطله‌های سمی و خطرناک که قابل مشاهده است، در هر موقعیتی بر اثر مقیاس معدن‌کاری، تأثیر این عرصه می‌تواند بر محیط‌زیست، شدید، متوسط یا ضعیف باشد.

آلودگی حادتر منابع آبی با فعالیت معادن فلزی

فتحی، اثر فعالیت‌های معدنی را بر آب‌های سطحی و زیرزمینی مطابق با طبقه‌بندی صنایع معدنی فلزی و غیرفلزی بی‌تاثیر نمی‌داند و می‌افزاید: تأثیرگذاری فعالیت معادن فلزی بر آلودگی منابع آبی بیشتر و حادتر از مواد معدنی غیرفلزی است؛ زیرا معدن‌کاری که فرآوری و کانه‌آرایی آن‌ها در خود سایت معدن انجام می‌شود، شدت اثر آلودگی بر آب‌ها را نیز افزایش می‌دهد.

وی ادامه می‌دهد: برای مثال در معادن فلزی سرب، روی، آهن، آلومینیوم که پس از استخراج ماده معدنی، هیچ‌گونه فرآیند فناوری بر روی آن‌ها انجام نمی‌شود تنها یک نوع آلودگی بر منابع آبی ایجاد می‌شود، اما با وجود کارخانه‌های نزدیک معادن که سنگ استخراج شده بر اثر فرآیند کانه‌آرایی به ماده معدنی همانند شمش، مس، سرب و طلا تبدیل شده است روند اتفاقات جدا کردن کانی سنگ از برخی مواد بی‌ارزش کاملاً ظرفیت آلودگی شدید در محیط‌زیست را دارد.

آلودگی آب‌های زیرزمینی با تخلیه پساب‌های سیانور معادن طلا

معاون دفتر آب و خاک سازمان حفاظت محیط‌زیست ایران تاکید می‌کند: برای نمونه در معدن‌کاری طلا طی مدت زمان فناوری و فرآیند کانه‌آرایی به وفور از سیانور استفاده می‌شود و در جهت تبدیل طلا به محلول و جداسازی آن از بافت سنگ در مراحل بعدی با اسیدشویی از طریق الکترولیت طلا را استخراج می‌کنند که در نتایج این فرآیند‌ها با آلودگی‌های به شدت خطرناک مواجه هستیم.

وی با بیان اینکه ظرفیت آلودگی معادن فلزی در مراحل فرآوری بسیار بالاتر است و اگر مراقبت‌های ویژه محیط‌زیستی بر عملکرد این معادن انجام نشود می‌تواند آلودگی‌های آن خطرناک‌تر باشد، می‌افزاید: براساس تجربیات در کشور، معدن طلایی به واسطه تخلیه پساب‌های سیانور سبب آلودگی آب‌های زیرزمینی، رودخانه‌ها و منابع آبی سطحی شد به طوری‌که طی استقرار چندین روز گشت‌های ویژه ۲۴ ساعته در منطقه، هشدار‌های لازم به مردم جهت عدم استفاده از آب رودخانه برای احشام و دام‌ها انجام شد، چراکه این مواد معدنی مرگ‌آور است و طبیعتاً روند فرآیند و اتفاقات منجربه تخلیه پساب و یا باطله‌ها به منبع پذیرنده آبی می‌تواند اثرات مخربی بر محیط‌زیست داشته باشد.

فتحی تصریح می‌کند: تأثیر آلودگی بالای فعالیت‌های معدنی فلزی بر محیط‌زیست کاملاً مشهود است، اما به این معنا نیست که معادن غیرفلزی هیچ‌گونه آلایندگی ندارند بلکه آلودگی این معادن هم در جایگاه خود قابلیت اثرگذاری بر منابع‌آبی و محیط‌زیست را دارد؛ بنابراین موقعیت معدن، مقیاس ذخایر، عرصه و میزان تناژ استخراج سالانه، بزرگی و کوچکی و روش‌های فرآوری معادن می‌تواند به صورت محلی بر محیط‌زیست منطقه مؤثر باشد که براساس شرایط موجود باید در مورد آن‌ها نظریه‌ها را ارائه کرد.

فعالیت بیش از ۸ هزار معدن فلزی و غیرفلزی در ایران

وی با اشاره به فعالیت تعداد معادن فلزی و غیرفلزی، می‌گوید: براساس آمار وزارت صنعت و معدن و آمار‌های مرکز آمار ایران، هم‌اکنون بالغ بر ۸۲۰۰ معدن فعال در کشور وجود دارد که نزدیک به ۱۲۰۰ مورد آن جزو معادن فلزی است، از این تعداد بالغ بر ۴۵۰ معدن فلزی بزرگ مقیاس هستند و کارخانه‌های فرآوری و تأسیسات کانه‌آرایی قابل توجهی در سایت معدن دارند که ظرفیت آلودگی آن‌ها می‌تواند بسیار بالا، حساس و مهم باشند.

معاون دفتر آب و خاک سازمان حفاظت محیط زیست ایران ادامه می‌دهد: بنابراین فعالیت معدنی جزو فعالیت‌های کاملاً اثرگذار بر محیط‌زیست کشور تلقی می‌شود، مباحث با اهمیتی که تاکنون هم از سوی معدن‌کاران و هم برخی از بخش‌های صنعتی کمتر مورد توجه قرار گرفته است. کم‌توجهی معدن‌کاران به مباحث فوق دلایل مختلفی دارد، اما یکی از مهم‌ترین دلایل این است که آن‌ها اعلام می‌کنند با پرداخت حقوق دولتی استخراج معدن خود، باید هزینه‌های محیط‌زیست آن برعهده دولت باشد، اما مطابق با قوانین محیط‌زیست قطعاً چنین مساله‌ای صحیح نیست.

وی می‌افزاید: متأسفانه با برداشت‌های حقوقی از قانون معادن، برخی از معدن‌کاران به استناد واریز سالانه حقوق معدنی یا مالیات به خزانه دولت استدلال می‌کنند که در این شرایط باید دولت مباحث محیط‌زیستی معادن را اجرایی کند، اما در هیچ کجای دنیا چنین مساله‌ای انجام نمی‌شود؛ بنابراین طبق قوانین و مقررات کشور قرار نیست که دولت معدنی را بازسازی، احیا و از ایجاد آلودگی آن‌ها جلوگیری کند بلکه معدن‌کاران طی مراقبت‌ها و روش‌های صحیح باید ضمن حداقل خسارت‌های وارده بر محیط‌زیست بتوانند مطابق با قوانین مانع تخلیه پساب‌ها و باطله‌ها بر رودخانه‌ها، آب‌های زیرزمینی، سطحی و چشمه‌ها شوند.

کاهش آبدهی منابع آب شیرین کوهستانی با فعالیت معدنی

محمد درویش فعال و کنش‌گر محیط‌زیست درباره تأثیر فعالیت معادن‌کاری بر محیط‌زیست، اظهار می‌کند: یکی از مهم‌ترین تأثیرات مخرب فعالیت‌های معدنی این است که شبکه زهکش طبیعی کوهستان‌ها را به شدت مختل می‌کند و آبدهی منابع آب شیرین را در حوزه آبخیز کوهستانی به طرز محسوسی کاهش می‌دهد.

وی با بیان اینکه تولید پساب فعالیت صنایع معادن، کیفیت منابع آبی را هم علاوه بر کمیت آن تحت‌تأثیر قرار می‌دهد، می‌گوید: اکنون به‌ویژه در معادن کروم، مس و طلا در مناطق قره‌داغ، آذربایجان‌شرقی، ارسباران، کرمان و یزد شاهد چنین بحران‌های جدی و رخداد‌هایی هستیم.

نابودی پوشش گیاهی با جاده‌سازی در معادن / انقراض گونه‌های ارزشمند در پارک کلاه قاضی اصفهان

وی نابودی کامل پوشش‌های سطح خاک را یکی دیگر از عوامل فعالیت‌های معادن در تخریب محیط‌زیست می‌داند و می‌افزاید: فعالیت معادن‌کاری ضمن به مخاطره انداختن و انقراض برخی گونه‌های ارزشمند گیاهی، زیستگاه امن حیات وحش را نیز مختل می‌کند که مصداق بارز آن را در پارک ملی کلاه قاضی در اصفهان شاهد هستیم که فعالیت‌های معدنی حتی دسترسی شکار غیرقانونی حیوانات را تسریع می‌کند.

این کنش‌گر محیط‌زیست تصریح می‌کند: رهاسازی و ریختن نخاله‌های فعالیت‌های معدنی معمولاً در منطقه معدن‌کاری سبب تخریب پوشش‌های طبیعی، منابع آب و خاک و چشم‌انداز‌های طبیعت می‌شود.

وی تأثیرات کیفیت هوا ناشی از افزایش میزان گردوغبار و ریزگرد‌ها را یکی دیگر از عوامل مخرب فعالیت معادن بر محیط‌زیست می‌داند و اظهار می‌کند: جاده‌سازی‌هایی که در اثر فعالیت‌های معدنی صورت می‌گیرد به شدت پوشش‌های گیاهی مناطق را نابود می‌کند.

درویش، پیرامون اینکه آیا استخراج و استفاده از معادن باعث وقوع فرونشست می‌شود، تاکید می‌کند: معادن به طور مستقیم با فرونشست زمین ارتباط ندارد چراکه فرونشست به‌دلیل برداشت‌های بی‌رویه از سفره‌های آب‌های زیرزمینی پدید می‌آید و تاکنون هم گزارشی مبنی بر این موضوع ارائه نشده است.

فناوری‌های نوین راهکار کاهش مخاطرات زیست محیطی معادن

وی استفاده از روش‌های علمی نوین را یکی از راهکار‌های کاهش مخاطرات فعالیت‌های معدنی بر زیست‌محیط می‌داند و می‌گوید: اکنون اغلب معادن بدون بررسی مسائل اقتصادی تنها با مراحل آزمون و خطا رگه‌های معدنی پرسود را طی ایجاد انفجار پیدا می‌کنند، درحالی‌که با شیوه‌های مدرن و لیزر بدون تخریب منطقه می‌توانند رگه‌های موجود معادن را تجسس و مورد بهره‌برداری اصولی قرار دهند.

این کنش‌گر محیط‌زیست ادامه می‌دهد: طی بهره‌مندی از این روش‌های نوین می‌توانیم استفاده از دینامیت و مواد منفجره را که به شدت برای تخریب حیات وحش، پوشش‌های طبیعی و افزایش ریزگرد‌ها خطرناک هستند، تا حد امکان در فعالیت‌های معدنی کاهش دهیم.

وی با تاکید بر اینکه فعالیت‌های معدنی باید در فاصله ۵۰۰ متری منابع آب شیرین صورت بگیرد، اظهار می‌کند: در رویشگاه‌های طبیعی کشورمان به‌ویژه در مناطق زاگرس و ارسباران نباید به بهانه استحصال مواد معدنی درختان ارزشمندی که مهم‌ترین عامل تولید اکسیژن، دفع دی‌اکسیدکربن و تغییر اقلیمی در ایران هستند را نابود کنیم.

درویش درباره اینکه جاده‌سازی‌هایی که در اثر فعالیت‌های معدنی صورت می‌گیرد به شدت پوشش‌های گیاهی مناطق را نابود می‌کند، می‌افزاید: در فعالیت معادن‌کاری باید از ماشین‌آلات قابل تردد در مسیر‌های پرپیچ و دشوار استفاده کنیم تا از جاده‌سازی بیشتر در تخریب محیط‌زیست جلوگیری شود.

منبع: ایمنا