روابط تجاری ایران و عراق مسیر همگرایی منطقه ای؛ خط آهن شلمچه–بصره حلقه مفقوده کریدور شرق- غرب

به گزارش می‌متالز، گسترش ترانزیت و حمل و نقل بین المللی یکی از روش‌های پرسود درآمدزایی و ارزآوری برای کشور‌ها خصوصا ملت‌هایی است که به آب‌های آزاد دسترسی دارند و می‌توانند پلی برای اتصال کشور‌های محصور در خشکی به اقصی نقاط جهان باشند. ایران که خود در چهارراه ترانزیت جهان قرار گرفته و از شمال و جنوب به دریا و بندر متصل است، با توسعه حمل و نقل بین المللی و ترانزیتی میتواند گام‌های بلندتری در جهت انباشت ثروت ملی و ایجاد پیوند‌های عمیق تری سیاسی و اقتصادی با سایر کشور‌ها در جهت ارتقا وزنه خود در منطقه بردارد.

افزون بر این، کشور‌هایی مانند ایران که به آب‌های آزاد راه دارند بر اساس موقعیت جغرافیایی خود درجات مختلفی از اهمیت اقتصادی دارند. منطقه غرب آسیا – از دریای مدیترانه تا خلیج فارس – دارای اهمیت استراتژیک کلیدی به عنوان دروازه بین اقتصاد آسیا و اروپا است. موقعیت جغرافیایی منحصر به فرد آن باعث سرمایه‌گذاری در زیرساخت‌ها برای جذب اقتصاد‌های بزرگ با تکیه بر گذرگاه‌های آن و تقویت نقش منطقه در حمل و نقل کالا بین دو قاره می‌شود.

در همین راستا وزیر خارجه ایران حسین امیرعبداللهیان که به عراق سفر کرده است، در دیدار با محمد الحلبوسی، رئیس مجلس عراق توسعه همکاری‌های ترانزیتی دوجانبه و بویژه احداث خط آهن شلمچه - بصره و کرمانشاه- بغداد را گام موثری در توسعه هرچه بیشتر مبادلات اقتصادی و تجاری قلمداد کرد.

تاریخچه خط آهن شلمچه – بصره

سال ۱۳۵۶ ایران و عراق تصمیم گرفتند خط آهن دو کشور را به یکدیگر متصل سازند، اما در پی پیروزی انقلاب اسلامی در ایران و وقوع جنگ تحمیلی در کشورتحقق این طرح با وقفه طولانی مواجه شد. پس از سرنگونی صدام، دو کشور بار دیگر مصمم شدند تا این پروژه را اجرایی کنند. این طرح شامل ایجاد یک پل ۷۰۰ متری بر روی اروند رود و و ۳۲ کیلومتر ریل گذاری تا بصره است.

عباس آخوندی وزیر اسبق راه و شهرسازی ۲۴ فروردین ۱۳۹۴ در سفری به جمهوری عراق و دیدار با همتای خود در این کشور، بر لزوم تسریع در ساخت این پروژه تاکید کرد. آخوندی گفته بود که عزم و اراده سیاسی دو کشور بر ساخت این قطعه قرار گرفته و ما باید هرچه سریعتر این مسیر را زیربار ترافیکی ببریم تا دو کشور از مواهب آن بهره‌مند شوند.

حسن روحانی رئیس جمهور سابق ایران نیز ۱۷ فروردین ۱۳۹۸ در مراسم استقبال رسمی از رئیس جمهور عراق با اشاره به امکان ایجاد چند کریدور و گذرگاه ریلی بین دو کشور گفت: فعلا عزم و اراده دو کشور روی ساخت گذرگاه مرزی ایران و عراق از طریق راه آهن شلمچه - بصره قرار گرفته است و امیدواریم هرچه سریعتر این مسیر را احداث و افتتاح کنیم.
دی ماه سال گذشته هیات وزیران راه آهن را مکلف کرد یک شرکت مشترک با طرف عراقی برای تکمیل این مسیر ایجاد کند. اما به گفته مقام‌های راه آهن، موانع اجرای این طرح هم چنان پا برجاست. خرداد سال جاری سید میعاد صالحی میدرعامل راه آهن اعلام کرد هم چنان چالش هایی، چون تعیین دقیقی نواحی مرزی، مسیراحداث پل اروند رود و مین روبی بر سر تحقق این طرح وجود دارد. البته با شروع کار دولت سیزدهم، مقامات ارشد سیاسی دو کشور ایران و عراق، یکی از اولویت‌های کاری خود را توسعه زیرساخت‌های حمل و نقلی بین دو کشور و از جمله، ایجاد و ساخت کریدور شلمچه - بصره اعلام کرده اند.

خط آهن شلمچه - بصره کریدور ریلی شرق به غرب آسیا را تکمیل خواهد کرد و حلقه مفقوده‌ای است که می‌تواند ایران را به غرب آسیا و سواحل مدیترانه، راه آهن حجاز - اردن و همچنین عتبات عالیات متصل کند

خط آهن شلمچه - بصره کریدور ریلی شرق به غرب آسیا را تکمیل خواهد کرد و حلقه مفقوده‌ای است که می‌تواند ایران را به غرب آسیا و سواحل مدیترانه، راه آهن حجاز - اردن و همچنین عتبات عالیات متصل کند و از سوی دیگر عراق را به خط آهن ابریشم و کشور‌های شرق اسیا از جمله چین، هند و پاکستان متصل خواهد ساخت که قطعا ارزان‌ترین و اقتصادی‌ترین مسیر حمل و نقل بین عراق و این کشور‌ها خواهد بود.

این بدان معناست که باری که قرار است از شرق به غرب (از چین به سمت قزاقستان و ترکمنستان و سپس ایران) حمل شود پس از ورود به ایران سه گزینه برای خروج از ایران پیش‌رو دارد؛ گزینه اول عبور از مسیر قفقاز و دریای سیاه، گزینه دوم عبور از ترکیه و گزینه سوم عبور از مسیر عراق و سوریه و مدیترانه که با توجه به منافع ایران در سوریه و عراق ایران مایل به راه اندازی این کریدور و استفاده از این مسیر برای ترانزیت کالا است.

کریدور ترانزیتی شرق-غرب از جمله امتیازات ژئوپولتیکی ایران است که می‌تواند بسترساز احصاء منافع اقتصادی و راهبردی گسترده‌ای برای کشور شود

کریدور ترانزیتی شرق-غرب از جمله امتیازات ژئوپولتیکی ایران است که می‌تواند بسترساز احصاء منافع اقتصادی و راهبردی گسترده‌ای برای کشور شود. اتصال ریلی و لجستیکی ایران-پاکستان-چین و از طرفی ایران-عراق-سوریه-مدیترانه دو بال مهم کریدور شرق-غرب از طریق ایران هستند. این کریدور رقبای دیگری نیز در سایر کشور‌های منطقه دارد که علیرغم اتلاف وقت در ایران، با جدیت در حال تلاش برای اکتساب این فرصت راهبردی هستند. در صورت عدم اولویت دهی به بحث ترانزیت در نهاد‌های مربوطه، ایران باید شاهد از دست رفتن استعداد‌های جغرافیایی خود در تجارت جهانی باشد. طبق برآوردها، ترانزیت هر تن کالا، با احتساب هزینه هایی، چون انبار داری و بیمه، بیش از یک بشکه نفت برای کشور درآمد ارزی دارد و در شرایط فعلی به نظر می‌رسد تکمیل کریدورها، مهمترین اقدامی است که باید در صنعت حمل و نقل کشور در اولویت قرار گیرد.
عدم تکمیل راه آهن شلمچه - بصره موجب شده است که تقریباً تمام مبادلات تجاری ایران و عراق از مرز‌های جاده‌ای صورت می‌گیرد. اگرچه شرکت راه آهن متولی ساخت خط آهن شلمچه-بصره شده و هزینه ساخت پل بر روی اروند رود و نیز ساخت خط آهن کل پروژه ۳۲ کیلومتری تا ایستگاه راه آهن بصره را بر عهده گرفته، اما طرف عراقی همچنان از اجرای این طرح در خاک کشورش ممانعت می‌کند.

از سوی دیگر، راه آهن کرمانشاه - خسروی نیز از سوی شرکت ساخت و توسعه زیربنا‌های حمل و نقل کشور در دست ساخت است که اگر مرز خسروی به شبکه ریلی متصل شود، می‌تواند گزینه بهتری برای اتصال شبکه ریلی ایران به راه آهن عراق باشد؛ به خصوص که از مرز خسروی تا نزدیکترین ایستگاه راه آهن در عراق (خانقین) کمتر از ۲۰ کیلومتر راه است.

افزون بر این، با توجه به نزدیکتر بودن مرز خسروی به پایتخت‌های دو کشور ایران و عراق نسبت به راه آهن شلمچه-بصره، این مسیر چه از نظر جابجایی بار و چه مسافر می‌تواند در اولویت نسبت به اتصال محور‌های ریلی جنوبی کشور باشد و صرفه اقتصادی بیشتری داشته باشد. از مرز خسروی تا ایستگاه راه آهن خانقین در عراق تنها ۲۰ تا ۲۵ کیلومتر راه است که فاقد شبکه ریلی است و اگر این مسیر به طور کامل زیر پوشش ریل برود، پایتخت‌های ایران و عراق با خط آهن مستقیماً به هم متصل خواهند شد و نزدیکترین مسیر ریلی به بغداد خواهد بود.

با تکمیل راه آهن کرمانشاه-خسروی-خانقین، مسیر دسترسی عراق به عنوان اصلی‌ترین مشتری کالا‌های اساسی قزاقستان و روسیه (دومین و سومین صادرکننده‌های بزرگ گندم دنیا) به آسیای میانه از قلمروی ایران، تسهیل و هموار خواهد شد.

از زمان روی کار آمدن دولت سیزدهم و وعده این دولت برای تحقق ترانزیت ۲۰ میلیون تنی در سال برای مقابله با تبعات تحریم‌های نفتی و فشار‌های اقتصادی بر ایران، دولت توجه ویژه تری بر افتتاح و توسعه شبکه ریلی و جاده‌ای کرده است که به عنوان مثال می‌توان به افتتاح کریدور ریلی شرق دریای خزر به ترکیه و اروپا از خاک ایران اشاره کرد که می‌تواند به رقیبی جدی برای کریدور ریلی شمال دریای خزر و همچنین کریدور آبی-ریلی خزر-ترکیه تبدیل شود.

حجم تجارت دوجانبه ایران و عراق

به تازگی روح‌الله لطیفی، عضو کمیسیون تجارت خارجی خانه صنعت، معدن و تجارت ایران گفته است که حجم تجارت ایران و عراق طی ۱۰ ماهه سال جاری حدود ۹ میلیارد دلار بوده است و عراق چهارمین شریک تجاری ایران طی این مدت بوده است.

عبدالامیر ربیهاوی، رایزن بازرگانی جمهوری اسلامی ایران در عراق نیز با اشاره به رشد صادرات ایران به عراق در نیمه دوم امسال، بیان داشت: صادرات به این کشور در ۱۰ ماه امسال با رشد ۲۳ درصدی نسبت به مدت مشابه سال گذشته به هشت میلیارد و ۹۷۰ میلیون دلار رسیده و تا پایان سال صادرات ۱۰ میلیارد دلاری به عراق را تجربه خواهیم کرد.

توسعه تجارت ایران با عراق نیازمند تغییرات زیرساختی و حرکت از تجارت بازارچه‌ای به سمت تجارت مبتنی بر مرز‌های رسمی است.

اما با توجه به ظرفیت گسترده صادراتی ایران و بازار بزرگ عراق برای کالا‌های ایرانی، دو طرف خواهان گسترش حجم مبادلات اقتصادی دو جانبه هستند. بهمن ماه سال جاری دبیرکل اتاق مشترک ایران و عراق جهانبخش سنجابی شیرازی گفت: برای مبادلات اقتصادی و تجاری بین ایران و عراق تا پنج سال آینده معادل ۲۰ میلیارد دلار هدفگذاری شده است. توسعه تجارت ایران با عراق نیازمند تغییرات زیرساختی و حرکت از تجارت بازارچه‌ای به سمت تجارت مبتنی بر مرز‌های رسمی است. از سوی دیکر کاهش فرآیند فروش دم کارخانه و پیله وری و ایجاد شرکت‌های بزرگ تامین و توزیع کالا در عراق و تولید مشترک میان دوکشور از دیگر راهکار‌های حل این مساله است.

اما به طور کلی طی چند سال اخیر حجم تجارت ایران و عراق تا حدودی کاهش پیدا کرده است که علت آن بازگشایی مرز عراق به عربستان، مرز دوم گمرگی بین عراق و ترکیه، تسهیل حضور اردن و مصر در بازار عراق و پذیرش تعرفه ترجیحی، افزایش تعرفه‌های گمرکی عراق و حذف ایران از بازار خدمات فنی و مهندسی عراق به علت ناتوانی در تامین ضمانتنامه بانکی جهت شرکت در مناقصات بوده است. یکی از مهم‌ترین چالش‌های اصلی در بازار عراق مسائل بانکی و روابط مالی بین دو کشور است و برای نفوذ و تقویت در این بازار صادراتی مهم باید نسخه مشخصی برای صادرات به کشور ترسیم و بر اساس آن اهداف تجاری را تدوین کرد.

جدا از روابط عمیق استراتژیک و حسنه میان دو کشور و تبادلات تجاری و اقتصادی دوجانبه، ایران در واقع شریک اصلی انرژی عراق و تامین کننده گاز و برق برای این کشور است. بهمن ماه سال جاری شبکه خبری العهد به نقل از فواد حسین وزیر امور خارجه عراق گزارش داد که بغداد از آمریکا چراغ سبز دریافت کرده است تا همچنان به خرید برق و گاز از جمهوری اسلامی ایران ادامه دهد.

البته پیش‌تر احمد موسی سخنگوی رسمی وزارت برق عراق گفته بود که عراق روزانه بین ۷ تا ۱۰ میلیون مترمکعب گاز از ایران دریافت می‌کند که این مقدار پاسخگوی نیاز عراق نیست. عراق خواهان دریافت گاز بیشتری از ایران برای تامین انرژی نیروگاه‌های خود است.

نتیجه

باتوجه به اقتصاد نفت محور بودن عراق و نیاز عمیق این کشور به کالا‌ها و محصولات صنعتی، پزشکی و دانش بنیان فرصت طلایی در اختیار شرکت‌های دانش بنیان و فنی مهندسی ایرانی قرار گرفته است تا با صدور کالا و خدمات خود به این کشور علاوه بر ارزآوری و درآمدزایی از این کشور به عنوان کشور مبدا برای صادرات مجدد استفاده کنند. تحقق این مهم نیازمند دیپلماسی اقتصادی فعال‌تر از سوی ایران، اعزام هیات‌های تجاری و برگزاری نمایشگاه‌های تخصصی در این کشور است تا بتوان سهم ایران را از بازار عراق افزایش داد.

ضرورت دیگر برای حضور در بازار عراق تغییر نگرش و رفتار سیاست‌گذاران در تجارت با این کشور است که باید مبتنی بر بازارسازی باشد تا بتوان حجم تجارت را با عراق توسعه داد. همکاری و تعامل میان دستگاه‌های اقتصادی و تجاری در سطوح بالای دولت و بخش خصوصی و اتاق‌های مشترک از دیگر مولفه‌های موثر برای توسعه صادرات و تجارت با عراق است.

نهایتا، با توجه به ارزآوری صنعت ترانزیت و حمل و نقل ریلی و مقرون به صرفه بودن آن در مقایسه با روش‌های دیگر، ایران باید نسبت به گسترش، توسعه و اتمام پروژه‌های زیرساخت حمل و نقلی خود استفاده کند تا بدین ترتیب با نوسازی و تجهیز شبکه‌های ارتباطی در سراسر کشور شانس خود را به عنوان گزینه ترانزیتی مطلوب در میان کشور‌های همسایه بالاتر برد. فرصتی که در طول سال‌های گذشته از عدم تکمیل طرح‌های ترانزیتی از جمله عدم تکمیل قطعه راه آهن رشت-آستارا، زاهدان-چابهار و عدم تکمیل کریدور‌های منتهی به سرخس، فرصت‌های زیادی را از تهران گرفته است.

طبق برآورد حجم ترانزیت عبوری و در آمد ۷۰دلاری از هر تن کالای ترانزیت شده از کشور، ایران می‌تواند سالانه ظرفیت ۳۰۰میلیون تن کالا از کریدور‌های شرقی-غربی و شمالی-جنوبی را پذیرا باشد که درآمدی ۲۰میلیارد دلاری که برابر با صادرات نفت ایران در سال ۱۴۰۰ بوده می‌توان عاید کشور کرد. در این بین، چیزی حدود ۱۸۰میلیون تن کالای عبوری مربوط به کریدور شمال-جنوب بوده که معطل تکمیل راه آهن رشت-آستارا است. علاوه بر درآمد اقتصادی، عایدی امنیتی و سیاسی ناشی از وابسته کردن همسایگان و دیگر کشور‌های به ژئوپلیتیک ایران، آنقدر جذاب است که نمی‌توان آن را نادیده گرفت.

منبع: بازار