گزارش‌های نگران کننده از فرونشست زمین در ایران

به گزارش می‌متالز، مناطقی که بیشترین میزان فرونشست را دارند به ترتیب شامل استان‌های اصفهان، تهران، کرمان، خراسان رضوی، البرز، فارس، یزد، همدان، مرکزی، چهارمحال و بختیاری، آذربایجان شرقی، زنجان، قم، اردبیل، کردستان، آذربایجان غربی، خراسان شمالی، و کرمانشاه است. درحال حاضر ۳۰۰ دشت ایران دچار این بحران هستند؛ در برخی از دشت‌های ایران شرایط از فرونشست عبور کرده و زمین وارد مرحله بحرانی ایجاد فروچاله‌ها قرار گرفته‌است، از مناطق با شرایط بحرانی می‌توان به دشت کبودرآهنگ همدان، دشت ورامین، دشت نظرآباد، دشت تهران، دشت مشهد و نیشابور، دشت‌های استان کرمان، اصفهان و قزوین اشاره کرد.

بر اساس آخرین مطالعات، حدود ۴۰ میلیون نفر معادل ۴۹ درصد از جمعیت کشور در پهنه‌بندی فرونشست زمین، زندگی می‌کنند. در ایران، میزان فرونشست بیش از ۵ برابر متوسط جهانی است. شدت فرونشست در برخی دشت‌های ایران از جمله تهران دست کم ۹۰ برابر بیشتر از بحرانی‌ترین شرایط در کشور‌های توسعه یافته جهان است.

مهم‌ترین بحران‌های فرونشست خاک

مهم‌ترین پیامد فرونشست زمین از بین رفتن دشت‌های حاصلخیز و نابودی خاک قابل کشت است زمانی که زمین نشست کند خاک متراکم و خشک می‌شود و مواد مغذی خاک از بین می‌رود و به این ترتیب زمین آن منطقه به کویری غیرقابل کشت تبدیل می‌شود. فرونشست می‌تواند به تخریب سیستم‌های آبیاری و خاک‌های حاصل‌خیز کشاورزی منجر شود.

پدیده فرونشست زمین به شکل‌های شکاف، فروچاله و نشست منطقه‌ای نمایان می‌شود. آسیب به چاه‌ها در منطقه‌های فرونشست روستایی و شهری به طور کامل متداول بوده، موجب خرابی چاه‌ها می‌شود. به علاوه فرونشست می‌تواند به خیابان‌ها، پل‌ها و بزرگراه‌ها آسیب زده، خطوط آب‌رسانی، گاز، فاضلاب را مختل کرده، به پی ساختمان‌ها آسیب رسانده، موجب ترک برداشتگی پی سازه‌ها، کج شدن دیوار‌ها و تیر‌های انتقال برق و… شود.

در بسیاری از شهر‌های بزرگ کشور مانند تهران، مشهد، کرمان و حتی شهر‌های تبریز و اردبیل هر ساله شاهد وقوع چندین فرونشست در نقاط حساس این شهر‌ها هستیم که گاهی نیز خسارت‌بارند. در حال حاضر نه فقط در ایران، بلکه در اغلب کشور‌های دنیا پدیده فرونشست زمین به شکل ناحیه‌ای و در نتیجه برداشت بی‌رویه از سفره‌های آب‌های زیرزمینی صورت می‌گیرد.

مخاطرات فرونشست در بافت‌های تاریخی در استان‌های خراسان رضوی، اصفهان و یزد گستردگی فراوانی دارد. از مساحت ۳۱ هزار هکتاری بافت‌های تاریخی شهری، حدود ۵۲ درصد آن در پهنه‌های فرونشست واقع شده، اگر شما به شهری مثل اصفهان سفر کنید بر روی بسیاری از آثار تاریخی شکاف و تَرک‌های زیادی می‌بینید که ناشی از نشست زمین است و این آثار ارزشمند را در خطر فروریختن و نابودی قرار داده است.

برداشت بیش از حد مجاز را میتوان نتیجه عدم وجود مدیریت درست منابع آب در بخش برداشت و از سوی دیگر به هدر رفتن حجم عظیمی از آب در در نتیجه نادرست بودن شیوه‌های کشاورزی و مصارف صنعتی و شهری یا بطور خلاصه مصرف نامتناسب دانست. پدیده فرونشست که هم اکنون در ۳۰۰ دشت کشور مشهود است خطرش بیش از زلزله است، زیرا وقتی در شهری زمین لرزه رخ دهد بعد از چند سال بالاخره بازسازی می‌شود، اما شهری که در اثر فرونشست از بین برود و آبخوانش تخلیه شود دیگر با هیچ انرژی و سرمایه‌گذاری بازسازی نمی‌شود.

برداشت بالاتر از حد لازم از سفره‌های آب زیر زمینی

در همین حال یک کارشناس حوزه آب گفت: طبق گزارش وزارت نیرو ایرانی‌ها از ابتدای پیروزی انقلاب تا به امروز ۱۴۳ میلیارد متر مکعب بیشتر از آن چیزی که وارد سفره‌های آب زیرزمینی شده برداشت آب داشته‌اند، بنابراین مهمترین عامل ایجاد فرونشست در ایران برداشت‌های انسانی است. محمد درویش در گفتگو با خبرنگار اقتصادی ایلنا، درباره پدیده فرونشست در پهنه سرزمینی کشور در پی تداوم خشکسالی‌ها اظهار داشت: از اوایل دهه ۸۰ اولین گزارش‌های سازمان زمین شناسی در زمینه وقوع فرونشست در کشور منتشر شد و برای اولین بار با گزارش رسمی روبرو شدیم که نشان می‌داد فرونشست زمین در حال رخ دادن است و این مساله جدی شد. آن زمان در دشت فامنین در کبودرآهنگ همدان ۱۱ فروچاله ثبت شد، همچنین فرونشست در منطقه شهریار، جنوب غربی تهران و معین‌آباد در ورامین در آغازین سال‌های دهه ۸۰ رخ داد و بحران را گستره کرد و اکنون نزدیک دو دهه است که خطر فرونشست خیلی جدی مطرح می‌شود.

وی با بیان اینکه قبل از دهه ۸۰ فرونشست چندان محسوس نبوده است، گفت: طبق گزارش وزارت نیرو ایرانی‌ها از ابتدای پیروزی انقلاب تا به امروز ۱۴۳ میلیارد متر مکعب بیشتر از آن چیزی که وارد سفره‌های آب زیرزمینی شده برداشت آب داشته‌اند، بنابراین مهمترین عامل ایجاد فرونشست در ایران برداشت‌های انسانی است، بعبارت دیگر نقش پررنگ عوامل انسانی در وقوع پدیده فرونشست غیر قابل انکار است و پدیده‌هایی مثل جهان‌گرمایی و تغییر اقلیم هم این موضوع را تشدید می‌کند.

بدترین شرایط برای اصفهان و بعد خراسان

این کارشناس حوزه آب و محیط زیست تصریح کرد: در حال حاضر بدترین شرایط را در استان اصفهان و بعد خراسان رضوی، یزد، کرمان و فارس دارند، در جنوب غربی و جنوب شرقی استان تهران نیز وضعیت نگران‌کننده است، بخش‌هایی از هرمزگان در قلمرو شهرستان میناب نیز شاهد فرونشست‌هایی مخاطره‌آمیز داریم.

سال ۹۸ سازمان زمین‌شناسی کشور اقدام به پایش دشت‌های استان اصفهان برای انجام مطالعات فرونشست و تهیه اطلس فرونشست زمین در این دشت‌ها کرد. سال ۹۵ سازمان زمین‌شناسی اعلام کرد که دو هزار و سیصد کیلومتر از دشت‌های استان در خطر فرونشست زمین است و این رقم بعد از پایش‌های سال‌های ۹۸ و ۹۹ در حدود ۱۰ هزار کیلومترمربع اعلام شد به این معنا که استان اصفهان رکورددار بیشترین مساحت درگیر با فرونشست زمین است.

‌از سوی دیگر کل مصرف آب شرب در اصفهان، حدود ۴۰۰ میلیون مترمکعب در سال است و در حال حاضر اصفهان کمترین سرانه مصرف آب شرب به ازای هر نفر؛ کمتر از ۱۵۶ لیتر را دارد، در حالی که متوسط مصرف کشور ۲۰۰ لیتر بر ثانیه است. در همین ارتباط «مجید مختاری»، سخنگوی شرکت آب و فاضلاب استان اصفهان می‌گوید: موضوع فرونشست در اصفهان و به خصوص شمال اصفهان پدیده‌ای طبیعی است که در چند سال گذشته به دلیل استفاده بی‌رویه از آب‌های زیرزمینی و تغییر شرایط اقلیمی تشدید شده است و این نوسانات باعث شده که زمین در جا‌های مختلف حرکت‌هایی داشته باشد، این حرکت‌ها به صورت یکنواخت و غیریکنواخت اتفاق می‌افتد و جا‌هایی که به صورت غیریکنواخت فرونشست ایجاد می‌شود سازه‌های آبفا که به صورت سازه‌های مدفون و لوله‌ای هستند، حرکت می‌کنند و موجب باز شدن اتصالات شده و نشت ایجاد می‌شود. نشتی فاضلاب و وارد شدن فاضلاب به محیط اطرافش باعث ایجاد شستن محیط اطراف (آب شستگی) می‌شود و کم‌کم اطراف لوله به واسطه فرونشست اولیه تخلیه می‌شود که نمونه آن ایجاد فروچاله در اتوبان شهید آقابابایی بود.

گزارش‌های نگران کننده از شیراز و اصفهان

وی درباره آثار احداث شبکه فاضلاب بر تشدید فرونشست بیان داشت: اکنون گزارش‌هایی از شیراز و تهران دیده می‌شود و برخی صاحبنظران اعتقاد دارند که جمع‌آوری فاضلاب و عدم اجازه اینکه آب به سفره‌های آب زیرزمینی نفوذ کند، می‌تواند تراز منفی آبخوان‌ها و فرونشست را تشدید کند، البته این بدان معنا نیست که شبکه فاضلاب طرح درستی نیست، اما ما باید با جمع‌آوری آب‌های خاکستری و تصفیه؛ دوباره آن‌ها را به زیر زمین تزریق کنیم نه اینکه آن‌ها را استفاده مجدد و امکان تخریب آبخوان‌ها را تشدید کنیم، از جمع‌آوری شبکه فاضلاب باید استفاده کنیم تا میزان نیترات آب و خاک زیاد نشود یعنی باید فاضلاب تصفیه و در سفره‌ها تزریق شود و به این ترتیب این چالش را به فرصت تبدیل کنیم.

درویش درباره اینکه راه گریزی از فرونشست داریم یا خیر، خاطرنشان کرد: اکنون پروژه‌هایی در قالب طرح تعادل‌بخشی سفره‌های آب زیرزمینی معرفی شده راه آن حمایت همه‌جانبه همه ارکان حاکمیت از طرح تعادل‌بخشی سفره‌های آب زیرزمینی است، اگر این طرح اجرا شود و ما بتوانیم دوباره تغذیه را با برداشت یکسان کنیم آن زمان این امید وجود دارد که در بخشی از سرزمین که دچار فرونشست می‌شود بیش از این گسترش پیدا نکند.

منبع: سلامت نیوز