توسعه خودروسازی در ایران از قبل پیروزی انقلاب اسلامی تا دولت سیزدهم

به گزارش می‌متالز، صنعت خودروسازی در ایران حدود ۷۰ سال پیش شروع به کار کرد. «جعفر اخوان» ابتدا با واردات خودروی آمریکایی جیپ ویلیس و سپس با راه‌اندازی خط مونتاژ این خودرو، شالوده صنعت خودرو را در سال ۱۳۳۵ بنیان نهاد. حدود سه سال بعد وی کارخانه شرکت سهامی بازرگانی جیپ را تاسیس کرد و نام ویلیس را به "شهباز" تغییر داد. پس از تولید جیپ شهباز، نوبت به ساخت وانت شاسی‌بلند دو دیفرانسیل "سیمرغ" رسید، سیمرغ بهترین ماشین برای رفت‌وآمد‌های جاده‌ای بود و به همین خاطر خیلی زود به یک خودروی پرطرفدار تبدیل شد.

شاهین، سیمرغ و آریا اولین ماشین‌های ایرانی

با ورود به دهه ۱۳۴۰ شمسی، تقاضا برای عرضه و خرید خودرو بالا گرفت؛ در همین راستا اخوان به سراغ خرید امتیاز مونتاژ خودروی رامبلر رفت و در سال ۱۳۴۶ توانست این ماشین را با نام "شاهین" و در نسخه فول‌آپشن با نام "آریا" به تولید برساند. اگرچه در آن زمان ماشین‌هایی از برند‌های فورد و شورولت آمریکایی در خیابان‌های کشور جولان می‌دادند، ولی شاهین و آریای وطنی از دوام قابل‌ قبولی برخوردار بودند، البته اخوان از تولید خودروی شاسی‌بلند منصرف نشد و پس از شاهین و آریا، "جیپ آهو" را روی خط تولید قرار داد.

در سال ۱۳۴۴، «جواد توسلی‌مهر» با همکاری خودروسازی سیتروئن فرانسه، شرکت سایپاک «Saipac» را راه‌اندازی کرد و با در اختیار داشتن ۷۵ درصد از سهام این شرکت جدید، وظیفه مونتاژ محصولات سیتروئن را بر عهده گرفت. "وانت آکا" و "ژیان" نخستین محصولات این شرکت به حساب می‌آیند و "ژیان مهاری"، "ژیان پیکاپ"، "رنو ۵" و "رنو ۲" از خودرو‌هایی بودند که توسط سایپا تا سال ۵۶ تولید شدند.

کارخانه صنعتی ایران ناسیونال «ایران خودرو» تحت لیسانس کمپانی تالبوت از زیرمجموعه‌های روتس انگلیس در سال ۱۳۴۱ توسط برادران خیامی تاسیس شد. آنها در سال ۱۳۴۵ و پس از عقد قراردادی با شرکت روتس، امتیاز تولید پیکان را خریدند و از اردیبهشت سال ۱۳۴۶ کارخانه تولید این ماشین محبوب را راه‌اندازی کردند. در همین راستا از سال ۱۳۴۶ تا ۱۳۵۷ پیکان در مدل‌های مختلف وانت، استیشن، لوکس، جوانان و معمولی در دسترس خریداران ایرانی قرار گرفت.

نیسان سایپا و پژوی ایران‌خودرو نخستین خودرو‌ها پس از پیروز انقلاب اسلامی

پس از پیروزی انقلاب اسلامی، شرکت‌های خودروسازی تحت پوشش سازمان گسترش و نوسازی صنایع ایران درآمدند و شرکت‌های «ایران‌خودرو» و «سایپا» شکل گرفتند. خودروسازان آمریکایی و اکثر شرکای خارجی از ایران خارج شدند و اقتصاد کشور دیگر کفاف عرضه خودرو‌های لوکس را نداشت، البته مردم نیز بودجه کافی برای خرید ماشین‌های خارجی نداشتند.

از این‌رو سیاست‌گذاران تصمیم به تولید خودرو‌های اقتصادی و ارزان‌قیمت گرفتند، ولی ضعف خودروسازی و نبود تکنولوژی و بودجه کافی باعث شد تا صنعت خودروی ایران به کما فرو برود. در این‌میان ژاپنی‌ها به همکاری با ایران روی آوردند. در اوایل دهه ۶۰ سایپا وانت نیسان را روانه بازار کرد و ایران‌خودرو نیز در سال ۱۳۶۷ به سراغ برند فرانسوی پژو رفت و توانست جواز ساخت پژو ۴۰۵ را در کشور بگیرد.

پراید این‌گونه به بازار آمد

شرکت «ایران‌خودرو» در ابتدای دهه ۷۰، موتور پژو ۴۰۵ را روی پیکان نصب کرد و مجددا این ماشین پرطرفدار را روی خط تولید قرار داد. سایپا نیز از رقیب قدیمی خود عقب نماند و با همکاری کره جنوبی به ساخت «پراید» پرداخت؛ به نحوی‌ که پژو ۴۰۵ خودرویی بزرگ و ایمن بود و از طرفی پراید با قیمت ارزان‌تر و مصرف سوخت کمتر، مشتری‌های خودش را پیدا کرده بود، البته پیکان نیز به فروش خود ادامه داد.

تا پیش از اعمال تحریم‌ها در اواخر دهه ۸۰، بازار کشور مملو از برند‌های مختلف بود، انواع و اقسام خودرو‌ها از برند‌های مختلف دوو، مزدا، کیا، هیوندای، میتسوبیشی، پژو، نیسان، رنو و ... در این دوره وارد خیابان‌های ایران شدند، اما در اواخر دهه ۸۰ پای تحریم‌ها به ایران باز شد و شرکت‌های مطرحی همچون رنو و پژو به تدریج همکاری خود را با شرکای ایرانی محدود کردند، در عوض چینی‌ها شروع به تزریق مدل‌های مختلف در بازار کشور کردند.

سمند اولین خودروی ملی

با این‌ حال تولیدات جدید ایران‌خودرو تا حد زیادی همگام با نیاز مصرف‌کنندگان و عطش آنها به خودرو‌های جایگزین پیکان و ژیان، بیش از پیش بود. در این‌ میان تولید خودروی «سمند» به عنوان اولین خودروی ملی با سرمایه ۴۰۰ میلیارد تومانی در سال ۷۹ آغاز شد، همچنین «پژو پارس» به‌عنوان محصول مشترک ایران‌خودرو و شرکت پژو که در زمان خودش اتومبیلی لوکس محسوب می‌شد، از اوایل دهه ۸۰ رونمایی شد.

در این شرایط تولید پژو، سمند و پراید بیش‌ از پیش شد و دیگر پیکان توانی برای رقابت با تولیدات جدید نداشت. بر همین مبنا در سال ۸۲ تولید سمند به ۸۵ هزار دستگاه و تولید پراید به ۲۵۰ هزار دستگاه در سال ۸۳ رسید. همچنین تولید محصولات مشترک دیگری میان ایران‌خودرو و پژو مانند پژو ۲۰۶ و استقبال خوب جوانان از آن، باعث شد تا تولید انواع ۲۰۶ در ایران افزایش یابد.

۱۲ خودروی برتر ایرانی

از دهه ۹۰ تاکنون صنعت خودروسازی کشورمان موفق به تولید انواع قابل‌ توجهی از خودرو‌های ملی شد که در این گزارش به شرح مختصری از آنها می‌پردازیم:

۱) سمند؛ اولین خودرو ملی شرکت ایران‌خودرو در دو نسخه «LX و SE» با عنوان فیس‌لیفت محصول اولیه تولید می‌شود، دارای پیشرانه ۱.۸ لیتری ۸ سوپاپ و قدرت ۱۰۰ اسب بخار است.

۲) سورن؛ دومین خودرو ملی ایران‌خودرو و نخستین خودروی مجهز به پیشرانه توربو شارژ است که در سه مدل تولید می‌شود، دارای پیشرانه ۱.۶ لیتری ۱۰۵ اسب بخار، دارای موتور ۱.۷ لیتری توربو و ۱۵۰ اسب‌ بخار، دارای پیشرانه ۱.۸ لیتری و ۱۰۰ اسب بخار، دارای پیشرانه ۱.۷ لیتری EF ۷ و قدرت ۱۱۴ اسب بخار است.

۳) رانا؛ یکی دیگر از خودرو‌های ملی ایران‌خودرو محسوب می‌شود، طراحی آن بر اساس پژو ۲۰۶ صندوقدار «نسخه اقتصادی ۲۰۶» است، دارای موتور ۱.۶ لیتری TU ۵ و ۱۰۵ اسب بخار است.

۴) دنا؛ یکی از محبوب‌ترین خودرو‌های ملی ایران‌خودرو محسوب می‌شود، دارای پیشرانه ۱.۷ لیتری و قدرت ۱۱۴ اسب‌بخار است.

۵) دنا پلاس؛ نسخه فیس‌لیفت دنا و از محبوب‌ترین محصولات ایران‌خودرو است، کمترین شباهت را به سمند و سورن دارد، دارای پیشرانه ۱.۷ لیتری EF ۷، موتور بهبودیافته و قدرت موتور ۱۵۰ اسب بخار است، در حال حاضر به جمهوری آذربایجان و روسیه صادر می‌شود.

۶) تیبا؛ اولین خودرو ملی سایپا ترکیبی از پراید، کیا ریو و تندر ۹۰ است، دارای موتور ۱.۵ لیتری ۸ سوپاپ و قدرت ۸۰ اسب‌ بخار است، با تولید و عرضه تیبا هاچ‌بک، مدل تیبا ۲ نیز به بازار عرضه شد.

۷) ساینا؛ دومین خودروی ملی سایپا و نسخه فیس‌لیفت تیبا است، پیشرانه آن هیچ تغییری نسبت به تیبا نداشته است، تنها در چند مورد همانند دنده اتوماتیک، کروز کنترل و سیستم تهویه مطبوع پیشرف کرده است، دارای پیشرانه ۱.۵ لیتری و قدرت ۸۷ اسب بخار است.

۸) کوییک؛ ترکیبی از ساینا و تیبا ۲ است، همانند سایر محصولات سایپا از پلتفرم X ۲۰۰ بهره گرفته است.

۹) شاهین یا رهام؛ کامل‌ترین و به‌روزترین خودروی تماما ایرانی است به عنوان خودرو ملی ایران محسوب می‌شود، امکاناتی همچون سانروف، چراغ روشنایی روز، استارت دکمه‌ای، سنسور‌های پارک، کروز کنترل، کامپیوتر سفر و ... دارد، دارای پیشرانه ۱۶۵۰ لیتری و برگرفته از آنچه در تولید محصولات برلیانس استفاده می‌شود، طراحی برگرفته از پلتفرم SP ۱۰۰.

۱۰) ری‌را یا پروژه K۱۲۵؛ بر مبنای پلت‌فرم نسل دوم پژو ۲۰۰۸ ساخته و طراحی شده است، در نسخه برقی ری‌را از پیشرانه برقی با توان ۱۶۱ اسب‌ بخار و گشتاور نهایی ۳۰۰ نیوتن متر استفاده شده است. ظرفیت باتری‌های این خودرو ۵۳ کیلووات ساعت اعلام شده که با شارژر‌های خانگی به مدت زمان ۱۰ ساعت به طور کامل شارژ می‌شوند، ری‌را برقی بر اساس استاندارد «NEDC» می‌تواند ۴۲۰ کیلومتر را با یک‌بار شارژ طی کند که عدد قابل قبولی برای این خودرو به حساب می‌آید.

۱۱) هایما S۷ توربو؛ یکی از تولیدات گروه خودروسازی «Haima» است که از سال ۲۰۱۰ به سبد تولیدات این خودروساز چینی اضافه شد. شرکت ایران‌خودرو هم که استقبال مشتریان از محصولاتی همچون جک S۵ و سایر کراس اوور‌های چینی را مشاهده کرده بود، دست به کار شد و هایما اس ۷ دو لیتری را با موتور تنفس طبیعی از سال ۱۳۹۴ به مشتریان تحویل داد.

۱۲) تارا؛ یک خودروی سواری است که فیس‌لیفتی از خودروی پژو ۳۰۱ شرکت پژوسیتروئن فرانسه است و از سال ۲۰۲۰ توسط ایران‌خودرو تولید می‌شود، این خودرو بر پایه پلتفرم «IKP ۱» ایران‌خودرو ساخته شده‌است، در نتیجه پلتفرم این خودرو، با خودرو‌های پژو ۲۰۸، پژو ۲۰۰۸ و سیتروئن سی-الیزه مشترک است.

نجات صنعت خودروسازی با فرمان ۸ ماده‌ای شهید آیت‌الله رئیسی

شهریور سال ۱۴۰۰، بیش‌ از ۱۷۰ هزار خودرو با نقص قطعه در پارکینگ خودروسازان خاک می‌خورد، حداکثر تولید خودروسازان کمتر از ۸۰۰ هزار دستگاه بود و مهم‌تر این‌که زیان انباشته‌ی خودروسازان به حدود ۱۲۰ هزار میلیارد تومان رسیده بود. شورای رقابت در دولت گذشته با وجود افزایش نرخ تورم، کمبود مواد اولیه و تحریم‌های سخت علیه صنعت خودرو، اجازه نداد که قیمت کارخانه‌ای خودرو واقعی شود و همین رفتار سبب کاهش ۶۰ درصدی تولید خودرو، فاصله قیمت کارخانه و بازار، ریزش سهام خودروسازان در بورس، به‌هم ریختگی بازار خودرو، دلال‌پروری و کاهش کیفیت خودرو‌های تولید داخل شد.

صنعت خودروسازی در ایران با داشتن سهم ۱۸ درصدی از ارزش افزوده کل بخش صنعت و سهم حدود ۳/۵ درصدی در تولید ناخالص داخلی «GDP» از جایگاه مهمی در اقتصاد ملی برخوردار است. در همین راستا شهید آیت‌الله سیدابراهیم رئیسی اسفند ۱۴۰۰ در بازدید از شرکت خودروسازی ایران‌خودرو دستور هشت‌ماده‌ای را صادر کرد؛ وی طی این دستور خواستار افزایش دست‌ کم ۵۰ درصدی تولید خودرو شد و دستور داد سازوکار‌های لازم به‌ منظور تولید و عرضه حداقل یک «خودروی اقتصادی» با ساختار به‌روز فراهم شود.

هشتمین رئیس‌جمهور ایران همچنین خواستار توقف حداقل تولید سه خودروی قدیمی و عرضه‌ی سه خودروی جدید با کیفیت مطلوب شد و نسبت به تامین قطعات موردنیاز و ترخیص و عرضه فوری خودرو‌های دپو شده در انبار‌های شرکت‌های خودروساز به بازار تا نصاب استاندارد دستور داد.

از موارد دیگر این دستور هشت‌ماده‌ای، رفع موانع قانونی و اجرایی واردات خودرو و شفافیت در نحوه عرضه خودرو به مردم و اصلاح فوری و شفاف‌سازی فرآیند فعلی عرضه خودرو «از طریق قرعه‌کشی» شد؛ همچنین رئیس‌جمهور هشتم بر نوسازی ناوگان حمل‌ونقل عمومی اعم از باری و مسافری، خارج‌شدن خودرو‌های فرسوده، افزایش کیفیت و ایمنی خودرو‌های تولید داخل و واگذاری مدیریت دولتی شرکت‌های خودروسازی ایران‌خودرو و سایپا به بخش غیردولتی تاکید کرد.

رکوردشکنی دولت سیزدهم در تولید خودرو

نقشه‌ی راه تحول صنعت خودروی ایران بر اساس برنامه تدوین شده‌ی وزارت صنعت، معدن و تجارت شامل سه مرحله اصلی آماده‌سازی و احیاء ظرفیت‌های موجود «نیمه دوم سال ۱۴۰۰ تا پایان سال ۱۴۰۱»، استانداردسازی همه محصولات و تمرکز بر گسترش صادرات «سال ۱۴۰۲» و تمرکز بر همکاری‌های فناورانه منطقه‌ای و بین‌المللی «سال‌های ۱۴۰۳ و ۱۴۰۴» است.

حذف محصولات قدیمی، تولید محصولات متکی بر طراحی بومی «دانش‌بنیان شدن خودروسازی»، دستیابی به کیفیت رقابتی، بهره‌برداری از فرصت خارجی و گسترش بازار‌های صادراتی مبتنی‌بر محصول و فناوری و همکاری‌های فناورانه خارجی بر مبنای طراحی و سرمایه‌گذاری مشترک در فناوری‌ها، از جمله برنامه‌های اجرایی شده است.

با طراحی برنامه تحول صنعت خودروی کشور و اجرای گام نخست آن، یکی از بالاترین رشد‌های تولید خودرو در دنیا در سال ۱۴۰۱ در صنعت خودروی کشورمان محقق شد؛ به‌ گونه‌ای که با تولید یک‌ میلیون و ۳۴۷ هزار دستگاه خودرو در این‌ سال، بسیاری از ظرفیت‌های معطل در سایت‌های تولید خودروسازان به کار گرفته شد، همه خودرو‌های ناقص مورد تکمیل قرار گرفت و عرضه‌ی خودرو نیز با اجرای طرح سامانه یکپارچه نوبت‌دهی، شفافیت لازم برای مدیریت تقاضا در حوزه خودرو را به دست آورد.

این دستاورد‌ها در حالی اتفاق افتاد که سقف تسهیلات بانکی برای شرکت‌های بزرگ خودروسازی در سال ۱۴۰۱ افزایش نیافت، «علی‌رغم افزایش چندباره سقف تسهیلات طی سال‌های گذشته» اگر متناسب با افزایش تولید و تورم، سقف تسهیلات بانکی نیز افزایش می‌یافت، تولید خودرو در سال ۱۴۰۱ بیشتر می‌شد.

کاهش دوره‌ای قیمت خودرو با ابتکار عادلانه عرضه

در بازار‌هایی که عرضه و تقاضا متناسب نیست، می‌توان از ۴ روش «قرعه‌کشی، سهمیه‌بندی، نوبت‌دهی و فروش در حاشیه بازار» برای تخصیص محصول استفاده کرد. فروش در حاشیه‌ی بازار توسط خودروسازان در سال‌های قبل اجرایی شده است و در سال ۱۴۰۱ با استفاده از زیرساخت بورس کالا انجام شد؛ اما استفاده از این ابزار مهم علی‌رغم نظر وزارت صنعت، معدن و تجارت به عنوان متولی صنعت خودرو و وزارت امور اقتصادی و دارایی به عنوان متولی اقتصاد کلان متوقف شد و در نهایت روش نوبت‌دهی همراه با سهمیه‌بندی محدود از انتهای سال ۱۴۰۱ مورد استفاده قرار گرفت.

عرضه‌ی خودرو در بورس کالا یکی از محور‌های برنامه صنعت خودرو بود که توانست علاوه‌ بر کاهش قیمت بازار آزاد، مرجع رسمی قیمت برای معاملات خودرو شود؛ بنابراین برای مدیریت بازار آزاد، باید ابزار‌هایی وجود داشته باشد که از قیمت‌سازی‌های کاذب، فضاسازی رسانه‌ای و مقاومت منفعت‌طلبانه دلالان جلوگیری کند که عرضه‌ی خودرو در بورس کالا یکی از این ابزار‌ها بود. طی مدت کوتاه عرضه‌ی خودرو در بورس کالا، قیمت‌ها روند کاهشی داشت و پایین‌تر از قیمت بازار آزاد بود و در صورت تداوم، مرجع قیمتی شفاف و دقیق به‌ ویژه برای خودرو‌های دست دوم ایجاد می‌کرد.

احیای بخش خصوصی برای ساخت خودرو توسط دولت سیزدهم

سهم تولید خودروسازان بخش خصوصی در سال ۱۴۰۰ نزدیک به ۹۵ هزار دستگاه در سال بود، حال آن‌که در سال ۱۴۰۱ یکی از بیشترین میزان رشد خودروسازان بخش خصوصی محقق شد و با بیش‌از ۱۰۰ درصد رشد، میزان تولیدشان به نزدیک به ۲۰۰ هزار دستگاه خودرو در سال رسید؛ یعنی سهم خودروسازان خصوصی از بازار خودروی کشور از هفت درصد در سال ۱۴۰۰ به حدود ۱۵ درصد در سال ۱۴۰۱ رسید.

«مهرداد خسروی» سرپرست دفتر صنایع خودرویی وزارت صنعت، معدن و تجارت اعلام کرد که در یازده ماهه سال ۱۴۰۲، حدود ۲۸۰ هزار دستگاه خودرو در بخش خصوصی تولید شد که در مقایسه با تولید ۱۷۳ هزار دستگاه در مدت مشابه سال قبل از آن (۱۴۰۱)، حدود ۶۱ درصد رشد تولید را نشان می‌دهد. سهم بخش خصوصی از تولید خودرو در کشور در یازده ماهه سال ۱۴۰۲ به میزان ۲۳ درصد است.

جهش صاداراتی خودروی ایرانی به کشور‌های توسعه‌یافته

قرارداد‌های ایران‌خودرو با نماینده جدید ارمنستان در اسفندماه سال ۱۴۰۰ موجب شد تا محموله نخست خودرو‌های تولیدی گروه صنعتی ایران‌خودرو شامل تارا اتوماتیک و دناپلاس اتوماتیک اواخر شهریور سال ۱۴۰۲ به این کشور برسد. همچنین دی‌ماه سال ۱۴۰۱ نیز ایران‌خودرو از فعالیت مجدد سایت این شرکت در سنگال و تولید و عرضه‌ی خودرو به بازار این کشور آفریقایی خبر داده بود.

این در حالی است که، سایت گروه صنعتی ایران‌خودرو در جمهوری آذربایجان نیز فعال است. اکنون صادرات خودرو به صورت «SKD یا قطعات نیمه‌کامل» به جمهوری آذربایجان انجام می‌شود که شامل خودرو‌های سمند و دنا است. همچنین اردیبهشت سال گذشته (۱۴۰۲) شرکت سایپا از انعقاد قرارداد سه مدل خودروی تولیدی این شرکت به کشور‌های روسیه و بلاروس خبر داد. با توجه به تحولات اخیر روسیه و کمبود عرضه‌ی خودرو در آن کشور، قرارداد صادرات خودرو‌های شاهین، کوئیک و ساینا در بازار‌های روسیه و بلاروس به‌ میزان ۴۵ هزار دستگاه و طی سه سال به ارزش ۴۵۰ میلیون یورو منعقد شد.

همچنین در قراردادی پنج‌ساله با ونزوئلا، ارسال ۲۰۰ هزار دستگاه خودرو در دستور کار قرار گرفته که تاکنون یک‌هزار دستگاه خودروی کوییک و ساینا به صورت «CBU» ارسال شده است. در سال گذشته (۱۴۰۲) محصولات شاهین و آریا نیز بر اساس تقاضا به این کشور ارسال شده است و علاوه‌بر ارسال محصولات، تولید خودرو در شرکت «ونیراتو» ونزوئلا پس از بازسازی و انجام تعمیرات لازم، از سر گرفته خواهد شد.

شکستن طلسم واردات خودرو و حمایت از جوانی جمعیت

یکی دیگر از اقدامات مهم در دولت سیزدهم، از سرگیری واردات خودرو در سال ۱۴۰۱ پس‌از وقفه پنج ساله بود. این در حالی‌است که همچنان این رویه در زمینه واردات خودرو‌های برقی و اقتصادی برقرار است و به‌ تدریج این خودرو‌ها با سیاست‌های اتخاذ شده به بازار تزریق می‌شوند، البته که موضوع واردات خودرو‌های جانبازان نیز در دستور کار قرار گرفت و اجرایی شد.

از دیگر نکات قابل‌توجه در حوزه صنعت خودرو در دولت سیزدهم، ایجاد طرح‌های حمایت از جوانی جمعیت و جایگزینی خودرو‌های فرسوده بود که در راستای آن، عرضه‌ی خودرو به خانواده‌های دارای دو فرزند و بیشتر را تسهیل می‌کرد. یکی دیگر از مواردی که بالاخره در دولت سیزدهم نهایی شد و پس از تصویب به مرحله اجرا درآمد، موضوع آیین‌نامه ماده ۱۰ قانون ساماندهی خودرو با موضوع اسقاط خودرو‌ها برای تولید و واردات خودرو‌ها بود، موضوعی که بالاخره پس از حدود پنج سال تعیین‌تکلیف شد.

با توجه به مطالب فوق، دولت سیزدهم با رهبری شهید آیت‌الله رئیسی، تابوی جهش در تولید خودرو و برخورد با انحصار دولتی آن را شکست، در ارتقاء کیفیت و صادرات آن به کشور‌های هدف نقش‌آفرینی کرد و عرضه‌ی عادلانه‌ی آن از طریق سامانه یکپارچه را محقق کرد تا همه اقشار جامعه بتوانند نیاز خودرویی خود را برطرف کنند. از طرف دیگر شاخص‌های اقتصادی با توسعه خودرویی بهینه شود، که این اقدامات بخشی از مجاهدت‌های سید شهدای خدمت آیت‌الله ابراهیم رئیسی هشتمین رئیس‌جمهور ایران اسلامی بود.

منبع: خبرگزاری دانشجویان ایران (ایسنا)